عزیزمحسنی؛ طراح فونت و کارشناس گرافیک
در این مقاله سعی بر آن است که سیر تحول نوشتار و نقش فونت‌ها در تکثیر متون را بررسی و تاریخچه مختصری از این پدیده را بازگو کنیم.
غربی‌ها تلاش دارند مخترع چاپ با حروف متحرک را گوتنبرگ آلمانی معرفی کنند، درصورتی‌که شواهد تاریخی گواه آن است که سال‌ها قبل از گوتنبرگ، در کشور کره، با همین تکنیک و استفاده از حروف مسین به چاپ کتاب مشغول بوده‌اند. یکی از مهم‌ترین آثار چاپی که به کره تعلق دارد، «جنگم منگمو» (Jikji) نام دارد که در سال ۱۳۷۷ میلادی و به زبان چینی چاپ شده است که آن را به عنوان قدیمی‌ترین کتاب چاپی با حروف متحرک می‌شناسند. توجه داشته باشید که گوتنبرگ اولین ماشین چاپ خود را در ۱۴۵۰ میلادی به کار انداخت. به‌هرحال این تکنیک در تکثیر اوراق و اسناد و کتاب باعث شد حروف متحرکی از جنس سرب پدید آید که در اصطلاح به آن فونت می‌گفتند.
کلمه «فونت» از واژه ایتالیایی «fondo» به معنای «پایه» یا «قالب» گرفته شده است. در صنعت چاپ، «فونت» به مجموعه‌ای از حروف، اعداد، و علامت‌ها اطلاق می‌شود که با وزن و اندازه مشخصی طراحی شده‌اند. این مفهوم به‌تدریج در دنیای دیجیتال نیز گسترش یافت و امروزه به هر نوع طراحی حروف در نرم‌افزارهای طراحی و ویرایش متن اطلاق می‌شود.
عصر رایانه
با ظهور رایانه‌ها در دهه ۱۹۵۰ میلادی، اولین فونت‌ها و نرم‌افزارهای حروف‌چینی برای استفاده در رایانه‌ها ابداع شد. این فونت‌ها بر اساس استانداردهای زبان جهانی مانند[۱] ASCII توسعه یافتند. ASCIIیک سیستم کد استاندارد برای تبادل اطلاعات است که در اوایل دهه ۱۹۶۰ توسعه یافته است. این، کد شامل ۱۲۸ نماد مختلف است که حروف انگلیسی بزرگ و کوچک، اعداد، علامات نگارشی و برخی کاراکترهای کنترلی (مانند کاراکتر جدید یا خط پایان) را نمایش می‌دهد. هر نماد در ASCIIبا یک عدد صحیح بین ۰ تا ۱۲۷ (معمولاً در سیستم باینری با ۷ بیت) نمایش داده می‌شود. ASCIIبه دلیل سادگی و سازگاری‌اش، به عنوان استاندارد اصلی برای تبادل اطلاعات در سیستم‌های کامپیوتری و شبکه‌ها مورداستفاده قرار گرفته است.
فونت‌ها در این زمان به‌صورت [۲]BDF طراحی می‌شدند و محدودیت‌های بسیاری داشتند.
این نوع فونت‌ها به‌صورت یک شبکه پیکسلی با اندازه‌های مختلف ایجاد می‌شدند. هر حرف یا نماد در یک فونت بیتمپ به‌صورت یک تصویر پیکسلی ذخیره می‌شد که با بزرگنمایی یا کوچک‌نمایی آن، کیفیت حروف تغییر می‌کرد. بزرگ‌ترین محدودیت این فونت‌ها این بود که برای هر اندازه از فونت باید طراحی جداگانه صورت می‌گرفت.
اما با ظهور رایانه‌های شخصی در دهه ۱۹۸۰ و فراگیر شدن استفاده از رایانه، تقاضا برای فونت‌ها هر روز بیشتر شد و فونت‌های بیتمپ دیگر پاسخگوی بازار نبودند. در این زمان شرکت ادوبی، فونت‌های پست اسکریپت[۳] را معرفی کرد.
پست اسکریپت برای نخستین بار در سال ۱۹۸۲ توسط کمپانی ادوبی معرفی و به سرعت به استانداردی در صنعت چاپ تبدیل شد. پست اسکریپت در ابتدا برای برقراری ارتباط بین کامپیوترها و چاپگرهای لیزری طراحی شده بود. اما در سال‌های بعد به عنوان راهی مطمئن برای مدیریت تصاویر و گرافیک‌ها و متون در صفحات چاپی شناخته شد که تا به امروز مورداستفاده واقع می‌شود. همچنین پست اسکریپت پایه و اساس فرمت پرکاربرد PDF است. هنوز هم پست اسکریپت در صنعت چاپ جایگاه ویژه‌ای دارد که پرداختن به آن مقاله‌ای مفصل را طلب می‌کند.
این فونت‌ها برخلاف فونت‌های بیتمپ به‌صورت برداری[۴] طراحی می‌شدند و با تغییر اندازه، شکل (و کیفیت) آن‌ها تغییر نمی‌کرد. این فونت‌ها به دودسته کلی تقسیم می‌شوند:
تیپ ۱ که در سال ۱۹۸۲ توسط ادوبی منتشر شد و فونت‌ها را با دو فایل (فایل فونت و فایل دستورالعمل‌ها[۵]) ارائه داد.
تیپ ۲ یا CID-keyed که به‌ویژه برای زبانهای آسیایی طراحی شده است و به استفاده از شناسه‌های کاراکتر[۶]، مدیریت کاراکترهای متعدد را ممکن می‌سازد. این تیپ به سیستم شناسایی کاراکترها در فونت‌های مربوط به زبانهای آسیایی، به‌ویژه فونت‌های چینی، ژاپنی و کره‌ای اشاره دارد. این سیستم به‌طور خاص برای مدیریت و نمایش کاراکترهای زیادی که در این زبان‌ها وجود دارد ـ که به‌مراتب بیشتر از الفباهای گویش‌های لاتین است ـ طراحی شده است. همچنین زمینه را برای ظهور یونی‌کد[۷] یعنی یک استاندارد کدگذاری نمایش و پردازش متنی برای تمام زبانهای جهان فراهم کرد.
این فونت‌ها انقلابی در طراحی تایپ به وجود آوردند و بازار طراحی فونت برای رایانه‌ها به سرعت گسترش یافت.
True Type
در اواخر دهه ۱۹۸۰ شرکت اپل نوع جدیدی از فونت را تحت عنوان True Type ارائه داد که امکانات بیشتری مانند تنظیم فاصله حرف (kerning) و تنظیم پایه سطرها (leading) را فراهم کرد. این فرمت به سرعت مورد استقبال قرار گرفت و در ۱۹۹۱ توسط مایکروسافت به فرمت استاندارد ویندوز تبدیل شد. از سوی دیگر فعالیت یونی‌کد نیز آغاز شده بود و استانداردهای جدیدی در فونت و زبانهای مختلف در حال شکل‌گیری بود.
OpenType
همان‌طور که قابل پیش‌بینی بود مایکروسافت و اپل در این معامله بر سر حقوق مالکیت True Type به اختلافاتی برخوردند و در نتیجه مایکروسافت برای ایجاد استاندارد جدیدی در تایپ دست‌به‌کار شد. از آنجایی‌که بهترین گزینه برای ساماندهی این امر، پست اسکریپت بود و مالک پست اسکریپت شرکت ادوبی است؛ قراردادی بین این دو شرکت در جهت ایجاد استاندارد پیشرفته‌ای برای مدیریت کارکترها شکل گرفت که نتیجه آن در ۱۹۹۶ تحت عنوان OpenType منتشر شد. این فرمت جدید امکاناتی به مراتب بیشتر از فونت‌های True Type ارائه داد و ساخت دستورالعمل‌های فونت ساده‌تر و در نتیجه سرعت اجرای فونت‌ها به مراتب بیشتر شد. در اُپن‌تایپ، شما می‌توانید برای هر کاراکتر گزینه‌های متعددی تعریف کنید تا در موقعیت‌های مختلف بروز کنند. همچنین امکان ساخت فونت‌های غیر معمول مانند دست‌نویس‌ها و یا خوشنویسی‌ها نیز فراهم شد.
در این سیستم دو تعریف کلی برای هر کاراکتر وجود دارد: یکی شکل کاراکتر که با یک کد مشخص می شود و دیگری موقعیت کاراکترها نسبت به خط زمینه و یکدیگر.
دستورالعمل‌های این زبان از چند قانون بسیار ساده تشکیل‌شده که برای هر کس – حتی بدون داشتن دانش برنامه‌نویسی ـ قابل‌اجراست و کار را برای طراحان تایپ فیس راحت کرده است. در این پروتکل که با توجه به جداول یونی‌کد ساماندهی شده و در نتیجه تمام زبانهای جهان را شامل می‌شود، سعی بر آن بوده تا با استخدام مشاورانی در تمام حوزه‌های زبانی و فونتی، قوانین و نمونه‌هایی ارائه شود تا هر زبانی در آن قابل‌اجرا باشد. هر چند هنوز در زبانهای مختلف احتیاج به بازنگری در قوانین و کاراکترها احساس می‌شود.
در حال حاضر آخرین فناوری در جهت تولید تایپ فیس، استانداردهای اُپن‌تایپ است و از آن سال تا کنون استاندارد جدیدی ارائه نشده است. برنامه‌های تولید و ویرایش متن همه از این استاندارد پشتیبانی می‌کنند. البته برنامه‌های دیگری هست که مستقل از اُپن‌تایپ به تولید تایپ فیس پرداخته‌اند اما در نهایت، باز هم آن متن‌ها، توسط یک افزونه به اُپن‌تایپ، ترجمه می‌شوند.
[۱]. ASCII:American Standard Code for Information Interchange
[۲]. BDF: Bitmap Distribution Format:
[۳]. PostScript
[۴]. Vector
[۵].Features
[۶]. CID (Character ID)
[۷]. (Unicode) جا دارد به تاریخچه استاندارد یونی‌کد در مقاله‌ای مستقل پرداخته شود
