تقاضا برای اسکناس و روش‌های ضدجعل همچنان ادامه دارد

با رشد روزافزون پراداختهای مالی غیرمستقیم، و محبوبیت استفاده از گوشی‌های موبایل برای مدیریت مالی، سوال اینجاست که آیا اسکناس کاغذی (و جدیدا پلاستیکی) هنوز آینده‌ای دارد؟
علیرغم رشد نقل و انتقالات مالی الکترونیک، مقدار اسکناس چاپ شده هنوز در حال رشد است. هم اکنون در سال ۲۰۱۸ در انگلستان بیش از ۳.۶ میلیارد اسکناس در گردش است – تقریبا ۱۴ درصد بیشتر از سال ۲۰۱۴ – شاید نشانه‌ای باشد از این که تقاضا برای اسکناس چاپی هنوز تا مدتها با ماست.
در قرن هفتم میلادی، تقاضا برای یک واسطه پولی که سبک تر از سکه‌های سنگین باشد، چینی‌ها را به سمت معرفی پول کاغذی سوق داد. آنچنان که مارکوپولو در سال ۱۲۸۹ میلادی تشریح کرده است، این اسکناسهای کاغذی چینی روی «کاغذ خاکستری تیره» ساخته شده بودند.
در اروپا اولین بار بانک استکهلم در سال ۱۶۶۱ میلادی اسکناس چاپ کرد. سه دهه بعد، بانک انگلستان اولین اسکناس خود را تولید کرد. از همان زمان که اسکناس چاپ شد، روش‌هایی هم برای چاپ اسکناس تقلبی ابداع شد، که تا امروز ادامه دارد.

اسکناس‌های جعلی و جاعلان
جعل اسکناس مشخصا از اواخر قرن ۱۸ رایج شد، یعنی هنگامی‌که برای اولین بار، بانک انگلستان اسکناس‌های با ارزش پایین تر را برای استفاده مردم عادی و اغلب بی سواد، صادر کرد که در آن موقع امری غیرعادی بود. این مردم قربانیان طبیعی جاعلان بودند. در سال ۱۷۸۹ نشریه هفتگی “بلز ویکلی مسنجر” گزارشی درباره بازداشت سه مرد در دوبلین منتشر کرد که اسکناس‌های تقلبی را چاپ می‌کردند. تجهیزات آنها شامل یک ماشین چاپ و ابزار گراورسازی مصادره شد. در همان سال، نشریه “لندن کرونیکال” درباره بازداشت مردی که برای جعل اسکناس اسکاتلندی اعلام مناقصه کرده بود، خبر داد. در بازرسی بدنی از او یک پلیت چاپ در زیر لباسش به دست آمده بود.
رشد بانک‌های محلی در قرن نوزدهم به دنبال خود تنوع وسیعی از انواع اسکناس‌ها داشت. تا سال ۱۸۱۰ در بریتانیا بیشتر از ۷۰۰ بانک وجود داشت که هر کدام اسکناس خود را داشتند. اسکناس‌هایی با طراحی ساده که جعل آنها آسان بود.
اسکناس‌های جعلی یک آسیب به سرمایه ملی نیز بود. اما علیرغم مجازات اعدام، تقلب رو به گسترش بود. در سال ۱۸۱۷ میلادی، ۲۸۴۱۲ مورد اسکناس جعلی گزارش شد که احتمالا بخش کوچکی از آنها در گردش بود. بین سال‌های ۱۷۹۸ و ۱۸۲۹ هفتصد بریتانیایی برای جعل اسکناس اعدام شدند. این عدد مردم را شوکه کرد و باعث شد که اولا تقاضا برای لغو مجازات اعدام جاعلین بیشتر شود و ثانیا اسکناس‌هایی که کپی کردنشان مشکل تر بود، معرفی شوند.
از آن زمان، سازندگان و صادرکنندگان پول کاغذی دریافته‌اند که اسکناس به امنیت احتیاج دارد و هدف اصلی هم این بود که جعل اسکناس را هرچه سخت‌تر کنند. نیاز به مشخصات امنیتی نه تنها در طراحی و تولید اسکناس‌ها، بلکه در مواد چاپی آن آشکار شد.

از کاغذ تا پلیمر
درسال ۱۶۹۷ میلادی، رایس واتکینز و توماس ناپرازبرکشایر اولین کاغذ مخصوص برای بانک انگلستان را با استفاده از یک قالب واترمارک انحصاری تولید کردند که الکساندر مریال ساخته بود. سپس بعد از بروز نقصان کیفیت این کاغذ، هنری پورتال یک پناهنده فرانسوی که در همپشایر کار می‌کرد، کاغذی سخت تر با بافتی بهتر و واترمارک واضح‌تر ساخت. صد سال بعد در سال ۱۷۹۸ به دنبال شیوع جدی جعل اسکناس، ویلیام برور، یک سازنده قالب واترمارک از شهر کنت، واترمارکی ارائه کرد که جایگزین کاغذ پورتال شد. نشان جدید مواج و با خطوط متقاطعی، که در اسکناس گنجانده شده بود، در سال ۱۸۰۰ معرفی شد. یک سال بعد Act of Parliament یک واترمارک منحصر به فرد برای کاغذ بانک انگلستان ساخت.
پیشنهادات بعدی برای افزایش ایمنی، افزودن تارهایی از ابریشم به کاغذ و نیز استفاده از کاغذ رنگی به جای کاغذ سفید بود. هر دوی این ایده‌ها رد شدند. استفاده از رنگ از این جهت که ممکن است در عمل تقلب را به جای اینکه سخت تر کند آسان سازد، مردود شد. در سال ۱۸۱۸ یک کمیسیون دولتی چندین پیشنهاد را برای جلوگیری از جعل اسکناس مورد بررسی قرار داد. یک پیشنهاد استفاده از سه ورق بسیار نازک کاغذ بود که ورق وسطی آن با استنسیل رنگ شده باشد، سپس کاغذها به هم فشرده می‌شدند تا به شکل یک ورق منحصر به فرد درآیند. این روش به خاطر هزینه بالا رد شد. بعد‌ها یک واترمارک سایه‌دار درست شد که در سال ۱۸۵۴ تصویب شد. در سال ۱۹۱۷، پورتال و شرکا، کاغذی قالبگیری شده را اختراع کرد که از کاغذ دست ساز قابل تشخیص نبود. ولی این مزیت را داشت که ورق بزرگتری به دست می‌داد. از این کاغذ برای اسکناس‌های خزانه‌داری استفاده می‌شد و به طور وسیعی برای چاپ امنیتی به کار گرفته شد.
نیاز برای ویژگی‌های امنیتی اضافی برای نخستین بار در سال ۱۹۴۰ توسط بانک تشخیص داده شد؛ وقتی که رشته‌های فلزی در کاغذ اسکناس یک پوندی و ۱۰ شیلینگی به بازار آمد. آخرین پیشرفت‌های شرکت پورتال، تکست مارک است. فراگردی که در آن امنیت اسکناس با تجمیع “متن‌های روشن و تاریک بسیار ریز به صورت طرح‌های انتخاب شده ” تقویت می‌شود. مرئی بودن واترمارک نیز حفظ شده است ولی تکنولوژی اصلی پیچیده‌تر است که کار را برای جاعلین سخت می‌کند.
امروزه کاغذهای اسکناس با پلیمر، یک ماده پلاستیکی قابل انعطاف، جایگزین شده‌اند که عمرشان طولانی‌تر و در مقایسه با کاغذ، جعل‌شان سخت‌تر است. بعضی از کشورها از جمله استرالیا، کانادا و نیوزیلند کاملا به اسکناس‌های پلیمری روی آورده‌اند.
اولین اسکناس بانک انگلستان که روی پلیمر چاپ شد، اسکناس ۵ پوندی با عکس وینستون چرچیل بود که، در سال ۲۰۱۶ عرضه شد. از آنجا که پول‌های پلیمری در مقایسه با پول‌های کاغذی، با محیط زیست سازگارترند‏‏‏‏، ممکن است با توجه به تاثیر پلاستیک بر محیط زیست، مسأله بازیافت اسکناسهای پلیمری سوال برانگیز باشد.

عادت‌ها و انتظارات
از کاغذ که بگذریم، پیچیدگی طراحی اسکناس یکی از کارآمدترین روشهای حفاظت از اسکناس در برابر جعل است. طراحی بسیاری از اسکناس‌ها ترکیبی از کار چندین متخصص در طراحی بوده و اکنون نیز هست. بسیاری از اسکناس‌ها نمونه‌هایی از هنر استادکاران و خبره‌هایی است که در آن کاغذساز، گراورساز، چاپگر و طراح دست دارند. هر اسکناس نشان‌دهنده مهارت بالای تمام عوامل خود است.
ولی طراحی اسکناس قطعا محدودیت‌هایی نیز دارد و به انتظارات کاربر و به عادت‌های بصری بستگی دارد. اسکناس‌های بریتانیایی معمولا قاب تزیین شده دارند، حروف و پنل‌ها جزئیات ظریف دارند و سایه‌های ظریفی با خطوط برجسته و قوی ترکیب شده‌اند که یک جلوه سه بعدی به اسکناس می‌دهد. با این حال، در دهه ۱۹۵۰ میلادی طراحی اسکناس‌های بریتانیایی برخلاف اسکناس اکثر کشورها، بسیار آسان بود. امروزه ما عادت کرده‌ایم که تصاویری روی اسکناس‌ها ببینیم ولی تا سال ۱۹۶۰ میلادی فقط تصویر بریتانیا روی اسکناس‌های بریتانیایی دیده می‌شد. اولین باری که تصویر ملکه الیزابت دوم روی اسکناس دیده شد‏، مارس ۱۹۶۰ بود و پس از آن نشان‌های متفاوت سلطنتی روی اسکناس‌های بریتانیا دیده می‌شوند.
سال۱۹۷۰ میلادی برای اولین بار اسکناس تصویری چاپ شد. یک اسکناس۲۰ پوندی که تصویر ویلیام شکسپیر با صحنه‌ایی از رومئو و ژولیت روی آن بود. این اسکناس که توسط هاری اکلستون – اولین طراح تمام وقت بانک- و دستیارش راجر ویتینگتون طراحی شده بود، شروع سری جدید اسکناس‌ها با چهره‌های تاریخی بود. همراه با استفاده از تصاویر چهره‌های سلطنتی، از مظاهر طبیعی، گلها یا جانوران، ساختمانهای عمومی مشهور، و رویدادهای مهم تاریخی استفاده می‌شود. این تنوع فقط جنبه آموزشی یا جلب نظر مخاطب را ندارد بلکه یک ویژگی مهم ضد تقلب است. چون مردم راحت‌تر به تفاوت در تصاویری آشنا پی می‌برند و اینجا جایی است که اکثر جاعلان می‌بازند.

از حکاکی دستی تا روشهای دیجیتال
به منظور تولید اسکناس‌هایی با طراحی پیچیده، به طور تاریخی روی اصول اینتاگلیو (Intaglio) تکیه شده است: روشی دستی برای سیلندرسازی گراور که اساس اسکناس‌ها و اوراق امنیتی را تشکیل می‌دهد. به مدت چند قرن اینتاگلیو برای فراهم کردن نه تنها زیبایی ظاهری اسکناس‌ها، بلکه امنیت آنها به کار می‌رفته است. این پروسه‌ای است که به دست حکاکان ماهر برای حک کردن تصاویر بر روی سطحی از ورقه مس یا آهن با استفاده از نقاط بسیار، خطوط و سایر علائم که مجموعا حس یک تصویر ظریف را منتقل می کنند، نیازمند است. پیچیدگی‌های طراحی یک اسکناس به دستان ماهر چندین حکاک ماهر بستگی دارد. بدین ترتیب تضمین می‌شود که هیچ حکاکی به تنهایی قادر به طراحی یک اسکناس نیست. این تقسیم مهارت‌ها، موانعی بر سر راه جاعلین است و تضمین‌کننده این است که حکاکی دستی در مقابل تقلب از خود دفاع می‌کنند.
با این حال امروزه براساس گزارش‌های آکادمی ایتالیا حکاکی اینتاگلیو، در دنیا تنها ۶ یا ۷ استاد حکاکی در سراسر جهان باقی مانده اند که متوسط سن آنها بالای ۵۰ سال است. در حالی‌که صنعت چاپ اسکناس هنوز به خدمات حکاکان ماهر نیاز دارد، این مهارت‌ها به تکنیک‌های دیجیتال منتقل می‌شوند. مثلا «دل لا روو» از تکنولوژی پیشرفته حکاکی دیجیتال برای تصویرسازی استفاده می‌کند. معرفی حکاکی دیجیتال درها را به سوی امکانات جدید طراحی باز کرده است.
ولی علیرغم این که حکاکی دستی در عرصه غیر از چاپ امنیتی به ندرت رشد می‌کند، آنها منقرض نشده‌اند. در سال ۲۰۱۶ گراهام شورت،حکاک بیرمنگهامی چهره جین آستین را در قسمت شفاف اسکناس پلاستیکی جدید ۵ پوندی حک کرد. در آگوست ۲۰۱۸ همین استاد هنرمند روی ۶ اسکناس ۵ پوندی چهره فوتبالیست معروف «هاری کین» را همراه با عبارت «برنده کفش طلایی جام جهانی ۲۰۱۸» در کنار تصویر ستاره تیم تاتنهام حک کرد. قیمت این اسکناس‌ها هرکدام به ۵۰,۰۰۰ پوند رسیده است.
این که این روش تا چه زمانی با ما خواهد بود یک سوال قابل بحث است. آکادمی اینتاگلیو معتقد است که در ده سال گذشته ما نسل‌هایی از دانش ضمنی، مهارت‌ها و تکنیک‌ها را از دست داده‌ایم و صنعت با رویای سهولت، سرعت و قابلیت انعطاف که دستاورد فناوری دیجیتال است، مفتون شده است.
آیا نسل جدیدی از استادکاران هنرمند برای حکاکی دستی اینتاگلیو تربیت خواهند شد؟ به نظر می‌رسد برای این کار بسیار دیر است.
بدون شک چاپ یک تخصص منعطف و انطباق پذیر است‏، هرچند درباره شایعه مرگ آن بسیار اغراق شده است. برخلاف پیش‌بینی‌های دفترکار بدون کاغذ، چاپ همچنان ادامه داشته و علیرغم ظهور تلویزیون، اینترنت و ورود کتابهای الکترونیک، تکنیک‌های آن توسعه یافته است.
ورود اسکناس‌های پلیمری و حکاکی دیجیتال مطمئنا  موقعیت‌های جدیدی برای طراحان اسکناس و چاپخانه‌های آن به وجود می‌آورد و تقاضا برای چاپ اسکناس فعلا با ما خواهد بود.

عكس از مجموعه ى خصوصى

اولین اسکناس ایران را کمپانی هنری شرودر برای بانک شاهنشاهی ایران (بانک شاهی) در قطعات ۱ و ۲ و ۳ و ۵ و ۱۰ و ۲۰ و ۱۰۰ و ۵۰۰ و ۱۰۰۰ تومانی چاپ کرد که از مارس ۱۸۹۰ م./ رجب ۱۳۰۷ ق. به جریان افتاد.

اسكناس يك تومانى بانك شاهنشاهى ايران، سرى دوم، با تصوير ناصر الدين شاه قاجار و با مُهرِ «فقط در قزوين ادا خواهد شد» و به تاريخِ ١١ سپتامبر ١٩٢٤ ميلادى (در سلطنت سلطان احمد شاه قاجار)