اگر خاطرتان باشد در شماره‌هاي گذشته برايتان از بيماري مربوط به نوع شغل گفتيم و به علل و عوامل آن و انواع بيماري‌ها در مشاغل مختلف پرداختيم و ذره‌بين به دست به دنبال آماري از شايع‌ترين بيماري‌هاي شغلي بوديم و گفتيم چند درصد از صاحبان مشاغل ديگر در ميان‌مان نيستند تا اين مطالب را بخوانند و چند درصد ديگر اکنون خانه‌نشين شده‌اند و هرکجاي خاک وطن که روزگار مي‌گذرانند، خدمتشان را پاس مي‌داريم و دستشان را مي‌بوسيم. همچنين به سراغ مسئولان و متوليان امر بهداشت حرفه‌اي و سلامت شغلي رفتيم و جوياي وضعيت شديم.
در اين شماره به سراغ چاپخانه‌ها رفتيم و مي‌خواهيم از عوامل زيان‌آوري که سلامت کارکنان چاپخانه‌ها را تهديد مي‌کند و مشکلات و چالش‌هاي پيش روي آنها بنويسيم.
«دختر جان! کار چاپ يعني تخصص، کار طاقت‌فرسا و شيفت‌هاي ۲۴ ساعته که به نفع کارفرماست، مسئوليت زياد، استرس، حقوق کم، بخار بنزين، مرکب خوردن، پيري زودرس و نهايتا مردن براي ماشين چاپ» ۵۰ ساله به نظر مي‌رسد و نحيف و لاغر، پشتش خميده شده و همين‌طور که صحبت مي‌کند سيگار را در ميان دو دست پينه بسته در گوشه لبش قرار مي‌دهد و کاغذهاي سفيد را روي تخته آپارات مي‌گذارد. براي من که تنها براي چند دقيقه براي تهيه گزارش وارد چاپخانه شده‌ام تنفس مشکل است، پاهايم کرخت شده و احساس سرگيجه دارم، لحظه شماري مي‌کنم تا هرچه زودتر کارم تمام شود و محيط را ترک کنم، چه برسد به چاپچي‌هايي که تمام عمرشان را در اين محيط مي‌گذرانند.
چاپچي بودن کار لذت‌بخشي است. همين‌که اولين نفري هستي که در جريان اخبار قرار مي‌گيري، اگر اهل کتاب باشي اولين نفري هستي که کتاب تازه نويسنده مورد علاقه‌ات را ورق مي‌زني، براي خودش عالمي است؛ اما اگر قرار باشد همه عمرت با بوي مرکب و بخار بنزين و مواد شوينده و سروصداي زياد بگذرد، ديگر بايد خيلي عاشق باشي!
کارکنان شاغل در صنعت چاپ طي فرايندهاي متعدد اين صنعت، فعاليت‌هاي متنوعي را در چاپخانه‌هاي بزرگ و کوچک انجام مي‌دهند که هرکدام از اين فعاليت‌ها داراي خطرات و عوامل زيان‌آور است. به اعتقاد کارشناسان بهداشت حرفه‌اي، حمل مکرر دستي و جابه‌جايي بسته‌هاي سنگين کاغذ و ظروف مواد اوليه مرکب چاپ و رنگ‌ها، آماده‌سازي مرکب و ساير مواد شيميايي مورد استفاده از طريق مخلوط و رقيق کردن، تعميرات، نگهداري و تميزکاري دستگاه‌هاي چاپ با استفاده از انواع مواد شوينده و پاک‌کننده، چاپ و ظهور فيلم و زينک، برش‌کاري کاغذها و بسته‌بندي و انبار آنها، تعويض غلتک‌ها و شست‌وشوي بلانکت‌ها، تغذيه مکرر دستگاه‌ها با کاغذ و مرکب چاپ و کار در کنار دستگاه‌هاي مختلف چاپ به عنوان چاپچي، از مهم‌ترين فعاليت‌هاي خطرزا براي کارکنان شاغل در چاپخانه‌ها هستند.
اين کارشناسان مي‌گويند بلندکردن و حمل اجسام سنگين، وضعيت نامناسب بدني و حرکات تکراري در اندام‌هاي فوقاني از رايج‌ترين عوامل زيان‌آور در اين گروه از کارکنان هستند. مواجهه مکرر و طولاني‌مدت با هرکدام از اين عوامل ارگونوميک مي‌تواند از طريق ايجاد کشش و فشار بيش از حد به تاندون‌ها و مفاصل و اعصاب محيطي به ايجاد بيماري‌هاي عضلاني و اسکلتي به صورت کمردرد، بيماري‌هاي تاندوني شانه و اختلال‌هاي فشاري بر اعصاب محيطي منجر شود که اغلب به صورت درد، احساس بي‌حسي و گزگز، سوزش يا مورمور شدن در اندام‌هاي فوقاني ظاهر مي‌شود.
به گفته کارشناسان بهداشت حرفه‌اي، دشمنان ديگر سلامت در چاپخانه‌ها که مي‌توانند باعث افزايش خطر ابتلا به بيماري شوند، عوامل شيميايي هستند. انواع مرکب‌هاي چاپ، رنگ‌ها، مواد تثبيت‌کننده، مواد ظهور، مواد شوينده و برخي انواع چسب‌ها از مهم‌ترين عوامل شيميايي زيان‌آور در صنعت چاپ هستند. بسته به نوع فناوري مورد استفاده در چاپ، نوع مواد شيميايي مورد استفاده متفاوت است ولي معمولاً در ترکيب برخي از جوهرهاي چاپ، انواعي از حلال‌هاي هيدروکربني، هيدروکربن‌هاي آروماتيک چندحلقه‌اي، تولوئن، زايلن، ايزوپروپانول، کربن سياه که در ترکيب مرکب سياه موجود است و حاوي مقاديري از ماده سرطان‌زاي بنزوپايرن است، ترکيبات آزو در مرکب‌هاي رنگي و گاه مقادير اندکي از سيکلوهگزانون و بنزن وجود دارند.
دکتر کيوان کرمي‌فر متخصص طب کار مي‌گويد: «حين فرايند چاپ، ذرات بسيار ريز از مواد شيميايي مورد استفاده، در مجاورت دستگاه‌هاي چاپ در هوا منتشر شده و هرچه سرعت چاپ بيشتر و سيستم تهويه چاپخانه ضعيف‌تر باشد، ميزان پراکندگي و ماندگاري اين ذرات در هوا و احتمال استنشاق آنها نيز بيشتر خواهد بود. مواجهه کارکنان چاپخانه با اين مواد شيميايي مي‌تواند هم از طريق استنشاق و هم از طريق تماس پوستي رخ دهد. بيشتر اين مواد بسيار فرار هستند و مقداري از آنها در تماس با هوا به سرعت بخار شده و به سيستم تنفسي و ريه‌ها وارد شده و از طريق گردش خون به داخل بدن جذب مي‌شود. استنشاق بخارات اين مواد مي‌تواند موجب سردرد، سوزش، اشک و قرمزي چشم‌ها شود و در موارد معدودي به ايجاد علايم تحريک ريه مانند سرفه و احساس سوزش قفسه سينه و حتي بروز بيماري آسم و در موارد بسيار نادر نيز به سرطان ريه منجر شود.»
اين متخصص طب کار مي‌افزايد: «علاوه بر آن، طي آماده‌سازي و رقيق‌سازي مرکب چاپ و ساير مواد مورد استفاده در ظهور و ثبوت فيلم و زينک، شست‌وشوي قطعات دستگاه‌ها و تعميرات و جابه‌جايي محصولات تازه چاپ شده، احتمال زيادي براي تماس دست‌ها با اين مواد شيميايي وجود دارد. از آنجايي که ترکيبات موجود در جوهرها، رنگ‌ها و چسب‌ها داراي خصوصيت تحريک‌کنندگي و نيز قابليت جذب بالا از طريق پوست هستند، تماس مکرر و حفاظت نشده با اين مواد مي‌تواند باعث ايجاد خشکي پوست و نيز حساسيت‌هاي پوستي به صورت اگزما در دست‌ها و حتي نواحي صورت و پلک‌ها شود. همچنين مواجهه کارکنان با سروصداي غيرمجاز و بيش از ۸۵ دسي بل در طول زمان باعث افزايش خطر ابتلا به کاهش شنوايي مي‌شود.»
«کار در چاپخانه بسيار سخت است. از کار با ماشين چاپ و صحافي گرفته تا فضاي مسموم چاپخانه به دليل وجود مواد شيميايي و سروصداي زياد.» اين شکايت يکي از کارگران چاپخانه است که ۱۵ سال است در چاپخانه مشغول به کار است.
اي چاپ! سلامتي را از من نگير
اما با وجود تمام مشکلات و عوامل زيان‌آور موجود در محيط چاپخانه‌ها، خود مراقبتي کارگران مي‌تواند به صنعت چاپ بگويد سلامتي ممنوع نيست. دکتر کرمي‌فر در مورد پيشگيري از بيماري‌هاي صنعت چاپ مي‌گويد: «به هر حال، صنعت چاپ به رغم دارا بودن عوامل متعدد زيان‌آور سلامت براي کارکنانش، مي‌تواند در صورت اجراي اقدامات حفاظتي و پيشگيرانه مناسب به يک صنعت کم خطر و ايمن تبديل شود. در واقع، ميزان احتمال بيماري‌هاي شغلي در کارکنان صنعت چاپ کاملاً وابسته به ميزان استفاده از روش‌هاي پيشگيرانه و اقدامات کنترلي مناسب و نيز آموزش ايمني به کارکنان است. هر چقدر ميزان استفاده از راهکارهاي پيشگيرانه مناسب جهت جلوگيري از مواجهه با عوامل زيان‌آور بيشتر باشد، احتمال وقوع بيماري شغلي نيز در کارکنان چاپخانه کم‌تر خواهد بود.»
وي مي‌افزايد: «استفاده از تجهيزات کمکي ارگونوميک مانند ليفتراک‌ها و چرخ دستي‌هاي مناسب در حمل و جابه‌جايي بسته‌هاي سنگين کاغذ، آموزش روش صحيح بلند کردن و حمل دستي اجسام به کارکنان، استفاده از سيستم‌هاي تهويه موضعي استاندارد در محل‌هاي آماده‌سازي و مخلوط کردن مواد اوليه چاپ، استفاده از سيستم‌هاي تهويه عمومي کارآمد در فضاي چاپخانه، مکانيزه کردن و اتوماسيون فرايندها، استفاده از دستکش‌هاي حفاظتي مناسب حين رقيق‌سازي و کار با مواد شيميايي، آموزش بهداشت و شست وشوي مناسب دست‌ها در محيط کار، استفاده از مواد شيميايي کم خطر، استفاده از وسايل حفاظت شنوايي مناسب در مکان‌هاي داراي صداي غيرمجاز و پايش دوره‌اي سلامت کارکنان با انجام معاينات پزشکي به منظور تشخيص زودهنگام مشکلات، از مهم‌ترين راهکارهاي پيشگيرانه در حفظ سلامت و پيشگيري از ايجاد بيماري‌هاي شغلي در کارکنان صنعت چاپ به شمار مي‌روند.»
نکيسا خرم
