این روزها با گرانی سرسام‌آور کاغذ و زینک، کمتر ناشری سراغ کارهای نفیس و کتاب‌های سنگین می‌رود. در این میان با خبر شدیم کتاب شاهکارهای فرهنگی و هنری ایران، در چاپخانه گویا در حال چاپ است. کتاب ۵۰۴ صفحه‌ای در قطع رحلی بزرگ که هم اکنون جلدسازی و جعبه و قاب آن نیز در جلدسازی پردیس و صحافی علی در حال ساخت است.
محمدرضا خلعتبری، پژوهشگر و محسن محمدخانی، مدیر هنری این کار نفیس به اتفاق سیدناصر میرباقری مدیر چاپخانه گویا، درباره این اثر با ماهنامه صنعت چاپ سخن می‌گویند.
«شکل‌گیری این کتاب به سال‌های دهه هفتاد تا ۸۳ برمی‌گردد؛ زمانی‌که در مرکز پژوهش‌های سازمان میراث فرهنگی مشغول به کار بودم و به پرونده‌های راکد باستانشناسی دسترسی پیدا کردم.
فهرستی بلند بالا از اشیایی که در کاوش‌های باستانشناسی کشف شده بود، تهیه کردیم. حتی کارهایی که از سال ۵۰ به ثبت رسیده بود، حجم زیادی را در برمی‌گرفت. از آن میان فقط به پیکر‌ه‌ها و آثار زرین و سیمین استان گیلان بسنده کردیم که با منتخبی از آن‌ها، کتابی به نام شاهکارهای فرهنگی و هنری گیلان منتشر شود. بعد به فکرمان رسید که کتابی تحت عنوان شاهکارهای فرهنگی و هنری ایران تهیه کنیم. به این منظور حدود ۴۰۰ اثر شاخص ملی را در موزه‌های مختلف، انتخاب کردیم.»
محمدرضا خلعتبری مؤلف کتاب با این توضیح نشان می‌دهد که در ابتدا هدف از شاهکارهای فرهنگی و هنری، آثار موجود در موزه‌ها بوده است. با وجود این در فرم‌های چاپ شده، حتی آثار معماری نیز به چشم می‌خورد.
محسن محمدخانی، مدیر هنری در این باره توضیح می‌دهد:
«ضمن گفت‌وگو با آقای خلعتبری به تدریج به ضرورت افزودن عکس‌های دیگری به این مجموعه پی بردیم. از جمله عکسهایی از ابنیه‌هایی که شاهکار معماری ایرانی است، انتخاب شد و در کنار کارهای منتخب از موزه ملی ایران، عکس‌های آثار سفالی و زرین فام را از موزه آبگینه، همچنین مرقعات گلشن و تعدادی از خط نگاره‌های میرعماد و نقاشی‌های کمال‌الملک و مجالسی از شاهنامه بایسنقری را از موزه کاخ گلستان و عکس‌های منتخبی از مینیاتورهای شاهنامه شاه طهماسب را از موزه هنرهای معاصر، در صفحات کتاب لی‌آت کردیم.» از جمله «گنبد سلطانیه، مسجد جامع یزد، گنبد کاووس، ارگ بم، تخت جمشید، طاق بستان و غیره».
گفتنی است که عکاس اولیه این اثر، مصطفی علیزادگان بود. اما در مراحل بعد، بعضی عکس‌ها از محسن محمدخانی نیز به آن افزوده شد.
خلعتبری سخن خود را با تشکر از مدیران موزه ملی ایران، موزه کاخ گلستان و موزه هنرهای معاصر و موزه آبگینه همراه می‌کند و می‌گوید: لوح طلایی و نقره‌ای جام مارلیک و حسنلو و کارهای سفال و مفرغ لرستان از موزه ملی ایران، نگار‌ها و آثار میرعماد، کمال‌الملک، همچنین شاهنامه بایسنقری، دیوان حافظ، قرآن نیریزی و نقاشی‌های هزار و یکشب از موزه کاخ گلستان و ۱۲ مجلس از شاهنامه شاه‌طهماسب از موزه هنرهای معاصر عکاسی شده‌اند.»
به سوی چاپ شاهکارها
محمدرضا خلعتبری می‌گوید: «چاپ این اثر، کاری سنگین و پرهزینه بود، از طرفی به لحاظ مضمون و هویت آن، مناسبت داشت که سازمان میراث فرهنگی ناشر آن باشد، این مسأله را با مسئولان وقت سازمان مطرح کردم ولی از آن‌جا که اساسنامه سازمان اجازه چاپ کتاب‌های نفیس را نمی‌دهد، به فکر سرمایه گذار دیگر افتادیم.
خوشبختانه آقای رسول‌اُف مدیرعامل بانک آینده از این ایده حمایت کرد و این بانک پشتیبانی مالی را عهده‌دار شد.
سپس با همراهی نشر همپا به مدیریت آقای اردشیر شکوفه آبکنار، آماده‌سازی و چاپ این اثر شتاب بیشتری گرفت.
با تکمیل ترجمه انگلیسی و ویراستاری متن به همت صمد علیون، کار وارد مراحل طراحی و صفحه‌آرایی شد و همزمان برای تأمین کاغذ و انتخاب چاپخانه، آقای محمدخانی با دقت و حساسیت ویژه‌ای کار را دنبال کردند. جا دارد از ایشان تقدیر ویژه‌ای داشته باشم.»
از نگاه فنی و هنری
محسن محمدخانی، مدیر هنری کتاب شاهکارهای فرهنگی و هنری ایران می‌گوید «وقتی بحث این کتاب با من مطرح شد، ۳ سال از تدوین اولیه آن گذشته بود. عکس‌ها فقط براساس گنجینه موزه ملی ایران بود. بعد با مشورت آقای خلعتبری عکسهایی از موزه‌های دیگر و نیز چند عکس از معماری ایران به کار افزودیم. اما نکته مهم این بود که عکس‌ها از نظر کیفیت برای چاپ، نیاز به اصلاح داشت. سه ماه صرف ارتقای آن‌ها با نرم‌افزارهای تخصصی، تا حد ۳۰ مگاپیکسل شد. رضا رضوی طراحی کتاب را به نحو احسن انجام داد و صفحه‌آرایی به کمک امیرحسین داوری اجرا شد. لیتوگرافی این کار را فرایند گویا، کحالی و هامون انجام دادند و برای چاپ، با توجه به تجربه موفق کار قبلی با چاپخانه فرهنگ و هنر گویا در چاپ شاهنامه شاه طهماسب، مجدداً با آقای میرباقری هماهنگ کردیم. ایشان نهایت همکاری را دارند و اپراتورها نیز طوری آموزش دیده‌اند، که با حوصله و همدلی خاصی، کار را به چاپ می‌رسانند.»
صحافی این اثر هم می‌بایست متناسب با این کتاب نفیس انجام می‌شد. با توجه به هزینه‌ها، ۵۰۰ نسخه به صورت جلد چرمی در جلدسازی پردیس انجام می‌شود و بقیه در صحافی علی با ترمو با جعبه‌سازی زیبا ساخته می‌شوند. طرح برجسته روی جلد چرمی و جعبه‌ها، برگرفته از نقوش مختلف باستانی و تاریخی در تصاویر کتاب است. خوشنویسی عنوان کتاب به خط استاد امیراحمد فلسفی و بسم‌الله آن به خط استاد افجه‌ای نوشته شده است.»
همراهی چاپخانه
سیدناصر میرباقری مدیر چاپ گویا که خود ناشری شناخته شده و باتجربه در چاپ کتاب‌های نفیس به شمار می‌رود، درباره چگونگی چاپ این اثر می‌گوید:
«در چاپخانه ما معمولاً کتاب‌های نفیس چاپ می‌شود، چه مربوط به انتشارات خودمان(انتشارات فرهنگ و هنر گویا) باشد و چه همکاران دیگر. کتاب شاهکارهای فرهنگ و هنر ایران را نشر همپا منتشر می‌کند ولی از نظر کیفیت، همه مراقبت‌هایی را که برای کتاب‌های خودمان داریم برای آن رعایت می‌کنیم. من که از نگاه کردن به این کارها لذت می‌برم و چاپخانه را به منظور چاپ چنین آثاری تأسیس کرده‌ام. در حالی که برای کارهای معمولی، روزی ۲۰ فرم را می‌توان چاپ کرد. ما داریم روزی ۱۰ فرم چاپ می‌کنیم. وقتی رضایت ناظر چاپ و مدیر هنری کتاب را می‌بینیم، پاداش خود را گرفته‌ایم.
