وجود نور کافي در کارگاه‌هاي چاپ از چند جنبه اهميت دارد. وجه عمومي آن لزوم وجود نور کافي براي انجام هر کاري است ولي وجه دوم به ماهيت صنعت چاپ يعني بازتاب نور روي صفحات چاپ‌شده رنگي مرتبط است. اتفاقا در صنعت چاپ موضوع نور بسيار پيچيده است، چراکه نور کم يا نامناسب سبب عدم دقت در سنجش بصري رنگ در فرم‌هاي چاپي مي‌شود. اين مقاله شما را با اصول اوليه تامين نور در کارگاه‌ها آشنا مي‌کند.
پيشرفت صنايع ، ازدياد واحد‌هاي صنعتي و توليدي و نياز روز‌افزون به بازده بيشتر صنايع براي تامين نيازهاي مصرف‌کنندگان ايجاب مي‌کند که کار بيشتر در محيط‌هاي بسته در مدت شب و روز ادامه داشته باشد.
بنابراين استفاده از نور مصنوعي به‌تدريج توسعه‌يافته است. امروزه مسئله روشنايي براي کارگاه‌هاي بزرگ صنعتي اهميتي ويژه يافته است. زيرا کمبود روشنايي در محيط کار افزون بر ايجاد خستگي اعصاب، آسيب‌هاي ديگري به‌سلامت کارگر وارد مي‌آورد. بي‌گمان مهمترين حس انسان بينايي است و به اين دليل روشنايي و کاربرد اصول فني در روشنايي اهميت زيادي دارد . روشنايي رضايت‌بخش به‌راحتي و آسايش انسان کمک مي‌کند و بازده کار را بالا مي‌برد و با کاهش حوادث ناشي از نور غير کافي، به ايمني کمک بسيار مي‌کند.
کارگاهي را در نظر بگيريد که روشنايي آن به دليلي قطع مي‌شود و کارگران مجبورند با نور ضعيف روز که از پنجره منتقل مي‌شود راه خود را بيابند و کار کنند. پس از مدتي چشم آنان به‌اصطلاح، عادت مي‌کند و راحت‌تر فعاليت مي‌کنند. اما به‌واقع در شرايط نامناسب قراردارند و بايد روشنايي به حالت عادي برگردد. حالا فرض کنيم از روز نخست تاسيس کارگاه به نور پنجره بسنده شده باشد و کسي درباره کافي بودن نور به هنگام کار فکر نکرده باشد.
در اين شرايط، به انجام کار در شرايط نامناسب تن داده‌ايم زيان‌هاي آن را نمي‌دانيم. وجود نور کافي يکي از شروط بهره‌وري بهتر و جلوگيري از حوادث نامطلوب است.
نور تاثير بسزايي در کارايي نيرو ها دارد. تامين نور کافي و مناسب در محيط اعم از محيط‌هاي کاري و زندگي موجب مي‌شود که:
1- ميل و رغبت به کار افزايش يابد.
2- دقت عمل در کار بيشتر شود.
3- راندمان و نتيجه کار زياد شود..
4- سلامت چشم و قدرت بينايي افراد محفوظ مانده و خستگي اعصاب کمتر شود.
5- از ميزان حوادث حين کار کاسته شود.
با توجه به مطالب فوق موضوع نور به‌عنوان يکي از مقولات روانشناسي صنعتي مورد مطالعه و بررسي قرار مي‌گيرد.
چشم همان‌قدر که عضو ي خارق‌العاده و شگفت‌انگيز است، به‌همان اندازه نيز ظريف و بي‌پناه و آسيب‌پذير است. بنابراين در هنگام کار يا هر جاي ديگري بايد از آن محافظت کرد. ناراحتي‌هاي چشمي اکثرا در ساعات کار اتفاق افتاده و ناشي از علل گوناگون است. اين صدمات ممکن است ناشي از ازدياد نور، کمبود نور و … باشد. نور يکي از عوامل مهم فيزيکي است که وجود آن در تمام محيط‌هاي زندگي و کار اهميت ويژه‌اي دارد. نور از ديدگاه فيزيکي به‌عنوان قسمتي از يک طيف الکترومغناطيسي تلقي مي‌شود که بين طول‌موج‌هاي ۳۸۰ تا ۷۸۰ نانومتر قرار دارد.
تامين روشنايي مناسب براي کار و مطالعه، يکي از مباحث مرتبط با علم ارگونومي است. بعضي از کارها به علت دقت خاصي که در انجام آنها لازم است، احتياج به نور بيشتري دارند. وضع تابش نور در محيط کار، نوع منبع نوراني و فاصله‌اي که نور از سطح کار لازم دارد، تابع قوانين مخصوصي است. مقدار نوري که بايد در محيط‌هاي کاري مختلف تامين شود تا به سلامت چشم‌ها و نيز دقت انجام کار صدمه نزند، بسته به نوع فعاليت و محيط، متفاوت بوده و تابع جداول استاندارد است.
بدين ترتيب داشتن مقدار نور لازم براي هر کاري و اندازه‌گيري آن بهمنظور پيشگيري از آسيب‌هاي بينايي و انجام کار درست، از شرايط اساسي مديريت ايمني محيط کار و روانشناسي صنعتي است.
در محيط‌هايي که نور مناسب و کافي وجود ندارد به‌خصوص در مورد کارهاي ظريف و دقيق و مطالعه باعث اختلال در بينايي و احتمالا افسردگي روحي و… مي‌شود.
محققان نشان داده‌اند، افرادي که از درجه بينايي پايين‌تر و ضعيف‌تر از حد معمول و طبيعي برخوردارند بيش از کساني که بينايي طبيعي دارند از افزايش نور در محيط کار استفاده مي‌کنند. بنابراين اهميت روشنايي در محيط کارهايي که به تشخيص بصري شديدتر نياز دارند ، و انجام آنها نيز به عهده کارگراني گذاشته است که از لحاظ وضع بينايي چندان مطمئن نيستند، کاملا به چشم مي‌خورد.
مهمترين عارضه ناشي از ازدياد نور خيرگي است. اين حالت در اثر برخورد مستقيم نور به چشم و يا انعکاس شعاع تابش نور از سطوح شفاف به چشم به وجود مي‌آيد. همچنين اگر نور در محيط کار کم باشد عوارضي چون فشار در چشم، سردرد، سرگيجه، خستگي و بي‌ميلي نسبت به کار ايجاد خواهد شد.
لذا براي جلوگيري از اين عوارض، براي تامين روشنايي مناسب و حفظ سلامت بينايي نکات زير حائز اهميت است:
1-ارزيابي ميزان روشنايي موجود محيط.
2-تامين ميزان روشنايي مناسب با توجه به شرايط محيطي، نوع فعاليت، نوع منبع روشنايي.
3- آرايش لامپ‌ها.
4- سرويس و نگهداري سيستم روشنايي.
5-انجام معاينات چشم حداقل سالي يک‌بار.
نظارت بر تامين، حفظ و ارتقا روشنايي مطلوب به همراه تامين پارامترهاي کيفي براي اهداف ايمني، سلامت و رفاه اجتماعي، مستلزم اندازه‌گيري و ارزشيابي روشنايي در معابر، محوطه‌ها و داخل اماکن مسکوني، عمومي و صنعتي است. بررسي‌هاي انجام‌شده توسط دفتر سلامت محيط و کار و وزارت بهداشت بر روي کارگاه‌هاي داراي ۱۰ نفر کارگر و بالاتر نشان داد که ۱۸ درصد کارگاه‌ها فاقد روشنايي مطلوب بوده که در آنها ۱۶ درصد کارگران در معرض روشنايي نامطلوب مشغول به کار هستند.
روشنايي طبيعي:
نور آفتاب سالم‌ترين و ارزان‌ترين وسيله روشنايي و يکي از منابع مهم تامين انرژي نوراني است.
بهمنظور استفاده بهتر و صحيح‌تر از روشنايي روز بايستي به نکات زير توجه کرد:
– درصورتيکه کارگاه يا محل کار بزرگ است و پنجره‌هاي آن براي رساندن نور به همه قسمت‌ها کافي نيست بايد در قسمت‌هايي از سقف از پوشش شيشه‌اي استفاده کرد.
-سقف و قسمت بالايي ديوارها معمولاً بهمنظور افزايش راندمان روشنايي وارده از پنجره‌ها به رنگ روشن و قسمت پايين ديوارها براي ايجاد شرايط آسايش به رنگ تيره رنگ‌آميزي شوند.
-براي استفاده بيشتر از نور آفتاب بايد سقف کارگاه و ديگر سطوح منعکس‌کننده نور به رنگ روشن بوده تا نور را بهتر منعکس کند.
-براي اينکه نور کافي به محل کار برسد بايستي با توجه به‌نوع کار، تابش نور و آفتابي بودن محل مجموع سطوح پنجره‌ها و يا سقف شيشه‌اي کارگاه متناسب با مساحت کف کارگاه باشد.
روشنايي مصنوعي:
در طرح روشنايي مصنوعي براي محيط کار اين نکات بايد مورد توجه قرار گيرد:
-نور حاصله از منابع روشنايي بايد تا حد امکان به روشنايي روز نزديک باشد.
-مقدار نور حاصله از منابع روشنايي بايد ثابت و به اندازه کافي بوده و بر کليه سطوح محيط کار بهطور يکنواخت توزيع شود تا از به‌وجود آمدن سايه و زواياي تاريک جلوگيري شود.
– تعمير و سرويس به‌موقع منابع روشنايي
منابع روشنايي مصنوعي به شرح زير است:
1- لامپ‌هاي ملتهب
2- لامپ‌هاي تخليه در گاز
3- لامپ‌هاي فلورسنت
برگه خريدهاي موثر در انتخاب منابع نوراني به شرح زير است:
شار نوري لامپ، بهره نوري منبع، عمر لامپ ،درخشندگي لامپ ،رنگ نور ،درجه حفاظت لامپ، هزينه و …
با استفاده از نوع چيدمان لامپ:
لامپ‌هاي متصل و ممتد
لامپ‌هاي فضايي قرينه در دو يا چند رديف
لامپ منفرد
لامپ‌هاي جدا از هم در يک رديف
دستيابي به نتايج روشن و ارزيابي معتبر در اندازه‌گيري روشنايي ضروري است که دور از افراط و تفريط با استفاده از راه‌کارهاي مدون شده و علمي انجام شود .
برتري‌هاي دقت بصري هميشه حدود چهارصد شمع مشتعل و محسوس است وتزل درباره نشانه‌گذاري بصري در دو زمينه مختلف مطالعه کرد؛ نقش سياه روي زمينه سفيد و نقش سياه روي زمينه خاکستري که از ۳ درجه شدت نور متفاوت برخوردارند: ۷۶۳۱۰۰ لوکس (لوکس واحد سنجش نور است) و ۲۰۱۵۲۸ لوکس و ۱۰۰۰۷۶۴ لوکس.
ابتدا اين‌گونه به‌نظر مي‌رسد که درجه به‌خصوصي از نور زمينه سياه درصورتيکه روي زمينه سفيد باشد، بهتر تشخيص داده مي‌شود ولي هرچه نور زمينه بيشتر و شديدتر است، شي سياه کمتر ديده مي‌شود. شي سياه روي زمينه خاکستري قابل تشخيص‌تر است.
نور و ضد نور :
تشخيص بصري به عوامل مختلفي از‌جمله شدت سايه‌روشن‌هايي بستگي دارد که معرف رابطه موجود بين روشنايي قسمتي است که بايد تحليل شود و زمينه‌اي که اين قسمت روي آن قرار گرفته است؛ مانند اختلاف درجه روشنايي بين سياهي حروف و سفيدي کاغذ يا بيدزدگي قسمتي از پارچه‌اي که کنترل‌کننده بايد آن را پيدا کند.
اگر سايه‌روشن زيادي وجود ندارد، در اين صورت مقدار نور بيش از نوري است که براي رويت عادي و معمولي لازم است، و سايه‌روشن کافي در آن قسمت روي آن قرار دارد؛ مانند اختلاف درجه روشنايي بين سياهي حروف و سفيدي کاغذ يا بيدزدگي قسمتي از پارچه‌اي که کنترل‌کننده بايد آن را پيدا کند.
به‌نظر لاکيش براي کارهاي دقيق سوزن‌کاري و نگارشي ۱۰۰ شمع، براي خواندن درجه وسايل کنترل يا اصلاح اوراق۵۰ تا ۱۰۰ شمع، براي کارهاي دفتري ۲۰ تا ۵۰ شمع براي مطالعات و خواندن عادي ۱۰ تا ۲۰ شمع براي کارهاي بصري موقتي يا کارهايي که انجام آنها ادامه ندارد ۵ تا ۱۰ شمع و براي تشخيص اشياي بزرگ فقط ۱تا ۵ شمع نور لازم است.
از طرف ديگر تينکر معتقد است که براي پيچيده‌ترين و مشکل‌ترين کاري که ممکن است در طول روز انجام داد ۴۰ تا ۵۰ شمع، براي کارهايي مشابه تشخيص حروف ۶ ؟؟؟ ۳۰ تا ۴۰ شمع، براي کارهايي شامل قرائت دست خط و کارهاي مشابه ديگر ۲۰ تا۳۰ شمع، براي قرائت متون با حروف درشت(۱۰ تا ۱۱)که روي کاغذي از جنس اعلا نوشته‌شده است مقدار ۱۰ تا ۱۵ شمع نور کافي است.
علت اصلي اين اختلاف‌نظر درباره مقدار نور مناسب براي انجام کارهاي مختلف را بايد در اختلاف معيار‌هايي جستجو کرد که بهمنظور عرض‌يابي مقدار نور مناسب مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
اين محقق بيشتر به‌دقت بصري خواننده يا کارگر، اندازه‌هاي قابل رويت تنش عصبي عضلاني، فراواني به هم زدن مژه‌ها و تغييرات ضربان قلب توجه دارد.
از نظر فني دانستن اينکه يک سطح تا چه اندازه زير تابش نور قرار‌گرفته مهم است، زيرا انسان مايل است بر روي اين سطح، اشياء را بدون خسته کردن چشم با تابش نور معيني ببينيد. از آن‌جا‌که چشم قادر به تعيين شدت روشنايي نيست، براي سنجش آن از دستگاه کوچک لوکس‌متر استفاده مي‌شود.
بايد بدانيم که مواد اوليه مختلف داراي ضريب‌هاي بازتابش متفاوت هستند که بسته به نوع کار و ضرورت بازتابش نور بهتر است از آن مصالح استفاده شود.
مقررات ملي روشنايي محيط کار
کارشناسان ايراني مقرراتي براي تامين روشنايي محيط‌هاي کار فراهم کرده‌اند که مصوب شده به‌قرار زير است:
ماده ۱۴۳: در محل‌هايي که نور طبيعي وجود ندارد و يا در نقاطي که نور طبيعي به‌قدر کافي ايجاد روشنايي نمي‌کند بايد از نور مصنوعي استفاده شود.
ماده ۱۴۴: روشنايي بايد بهطور کلي يک نواخت بوده و از جهات مختلف بتابد تا از ايجاد سايه‌هاي تند جلوگيري شده و ضمنا باعث خيره شدن چشم نشود.
ماده ۱۴۵: در محل‌هايي که بهطور موضعي احتياج به نور شديدي است، علاوه بر نور کلي کارگاه، نور اضافي در محل مورد نياز طبق مفاد اين آيين‌نامه تامين شود.
ماده ۱۴۶: براي جلوگيري از خيره کردن چشم نور اضافي مذکور در ماده قبل، بايد به نحوي پوشيده شود که فقط محل مورد نظر را روشن کند.
ماده ۱۴۷: حداقل شدت نور در معابر خارجي اطراف کارگاه و همچنين در داخل محوطه ۲۰ لوکس است (لوکس واحد شدت نور و مساوي است با شدت روشنايي يک شمع در فاصله يک متر)
ماده ۱۴۸: در موارد زير حداقل شدت نور بايستي ۵۰ لوکس باشد:
الف – در محل‌هايي که تشخيص جزييات در آن ضرورت ندارد از قبيل جابجا کردن ذغال‌سنگ و سنگ‌آهک و اشيا مشابه آن.
ب – راهروها، پلکان‌ها، انبارهاي کالا، انبارهاي مخصوص اشيا زمخت و حجيم.
ماده ۱۴۹: در موارد زير حداقل شدت نور بايد ۱۰۰ لوکس باشد:
الف – هنگامي‌که تشخيص جزييات تا حدي ضروري است مانند محل توليد محصولات نيمه‌تمام آهني و فولادي -آسيا کردن
غلات – آماده ساختن الياف پنبه و ساير عمليات مقدماتي امور صنعتي.
ب – در اتاق‌هاي ماشين و ديگ بخار – داخل اتاقک آسانسور براي حمل افراد و بار در قسمت‌هاي بسته‌بندي – در انبارهاي کم‌حجم و ظريف، در سالن‌هاي توالت و شست‌وشو، در رختکن‌ها و غيره.
ماده ۱۵۰: در مواردي که تشخيص جزييات بهطور متوسط ضرورت دارد مانند سوار کردن اجزاي معمولي ماشين و کارهاي مربوط به بازرسي و معاينه فرآورده‌هاي عمليات مربوط به فرآورده‌هاي نساجي و چرمي با الوان روشن، تهيه کنسرو و بسته‌بندي گوشت، تراش چوب و الوار و مانند آن حداقل ۲۰۰ لوکس است.
ماده ۱۵۱:چنانچه تشخيص دقيق جزييات ضرورت دارد مانند کارهاي ماشيني بازرسي و معاينه معمولي پرداخت کردن چرم، بافندگي پنبه و پارچه‌هاي روشن پشمي امور اداري(در پشت ميز) خواندن و نوشتن متناوب بايگاني و ارسال مراسلات و غيره حداقل شدت نور ۳۰۰ لوکس است.
ماده ۱۵۲: درصورتيکه تشخيص بسيار دقيق جزييات الزام‌آور باشد از قبيل سوار کردن و اتصال اجزاي ظريف ماشين، امور دقيق ماشيني، بازرسي کابل‌ها، تراش و صيقل شيشه و بلور، کارهاي چوبي ظريف، بافندگي پارچه‌هاي تيره‌رنگ پشمي امور محاسباتي، دفتر‌داري و تحريرات تندنويسي، ماشين‌نويسي و نقشه‌کشي و ساير امور ممتد اداري حداقل شدت نور ۵۰۰ لوکس است.
ماده ۱۵۳: در مواردي که تشخيص جزييات بهطور دقيق‌تر از آنچه در فوق گذشت ضرورت داشته باشد مانند سوار کردن و بازرسي دقيق ادوات و اسباب‌هاي بسيار ظريف جواهر‌سازي، ساعت‌سازي، درجه‌بندي محصولات توتون، مقابله‌کردن اوراق چاپي در چاپخانه، چرخ کردن پارچه‌هاي تيره‌رنگ و نظاير آن حداقل شدت نور ۱۰۰۰ لوکس است.
تبصره – حداقل شدت‌هاي نوري که در موارد فوق تعيين‌شده در مواقعي است که چراغ‌ها و دستگاه‌هاي نور دهنده تحت شرايط عادي کار کند. در مواقعي که دستگاه‌هاي مزبور تازه نصب شده است؛ شدت نور در آغاز کار در صورت مساعد بودن شرايط ۲۵ درصد و در شرايط نامناسب (مواردي که نوع کار چراغ‌ها را کثيف مي‌کند) ۵۰ درصد بيشتر در نظر گرفته شود.
