امروزه بسياري از چاپخانه‌ها به‌دنبال راهکارهايي هستند تا تصوير موجه و قابل قبولي از خود در زمينه مسائل زيست‌محيطي ارائه دهند. اين چاپخانه‌ها به‌طور معمول با دريافت گواهينامه‌هاي مختلف و بررسي و کنترل دقيق تاثيرات فرايندهاي توليدشان بر محيط‌زيست، اين هدف را دنبال مي‌کنند. در اين ميان، مرکب چاپ، يکي از زمينه‌هاي بسيار موردتوجه در سال‌هاي اخير بوده است. مرکب‌هاي چاپ، به‌طور معمول و از قديم تصوير زيست‌محيطي خوبي نداشته‌اند. اين مقاله نگاهي دارد بر اصلي‌ترين موارد ارزيابي مرکب چاپ از نظر هماهنگي و مطابقت با محيط‌زيست.
به‌دليل تنوع مواد چاپ شونده مثل انواع پلاستيک، شيشه و فلزات، چاپخانه‌داران مي‌بايست با نحوه بازيافت اين مواد آشنايي کامل داشته باشند. درواقع هيچ قانون و دستورالعمل مشخصي براي توصيف اين‌که کدام مرکب چاپ مطابق با محيط‌زيست است، وجود ندارد. البته هر کشور دستورالعمل‌هايي در رابطه با اطلاعات زيست‌محيطي روي برچسب قوطي‌هاي مرکب دارد. ولي اين دستورالعمل‌ها معيار نيست و اين بدين معناست که خود چاپخانه‌دار بايد از ميان محصولات عرضه‌شده در بازار، مناسب‌ترين مرکب را انتخاب کند.
بعضي از مهم‌ترين عوامل موثر در انتخاب يک مرکب از جنبه زيست‌محيطي به شرح زير است:
-استفاده از مواد مشتق شده از منابع تجديد شدني مانند روغن برزک، روغن سويا، روغن کرچک و رزين به‌دست‌آمده از درخت کاج.
-کاهش مقدار ترکيبات آلي فرار (VOC) در فرمولاسيون.
-استفاده از مواد غير سمي و بي‌خطر در مرکب.
-اطمينان از عدم دخالت و ممانعت مرکب در فرآيند بازيافت يا تجزيه طبيعي سطح چاپ‌شونده.
مواد مصرفي از منابع تجديدپذير
بسياري از کارشناسان بر اين باورند که استفاده از مرکب‌هاي حاوي روغن‌هاي طبيعي از لحاظ زيست‌محيطي بهتر از مرکب‌هاي حاوي مشتقات نفتي است. بديهي است که اصلي‌ترين دليل اين متخصصان، استفاده از منابع تجديدپذير در مقايسه با منابع تمام‌شدني (مانند محصولات نفتي) است. همان‌طور که در بالا نيز ذکر شد استاندارد و دستورالعمل يکساني براي توليد مرکب‌هاي هماهنگ با محيط‌زيست وجود ندارد. از طرف ديگر منابع تجديدشدني طيف بسيار وسيعي از مواد طبيعي را شامل مي‌شود که تاثيرات مثبت آن‌ها ملموس و قابل‌سنجش است، هرچند که اندازه‌گيري دقيق و کامل تاثيرات اين مواد اوليه طبيعي بر محيط‌زيست بسيار پيچيده و اغلب به‌صورت موردي است.
مواد اوليه طبيعي
فهرست زير موادي را شامل مي‌شود که در گروه مواد اوليه طبيعي تهيه‌شده از منابع تجديدپذير قرار مي‌گيرند:
– روغن‌هاي به‌دست‌آمده از گياهان يا درختان. اين روغن‌ها را معمولا روغن‌هاي گياهي مي‌نامند. به اين دليل که از قديم روغن سويا بيشترين استفاده را در صنايع مرکب‌سازي داشته است. اين نام تا مدت‌ها بر روغن سويا اطلاق مي‌شد. امروزه انواع مختلفي از روغن‌هاي گياهي در مرکب به کار مي‌رود.
-محصولات به‌دست آمده از حيوانات مانند روغن ماهي، روغن تالو و برخي مواد رنگ‌زا
-محصولات مشتق شده از حشرات مانند شلاک و برخي مواد رنگ‌زاي مخصوص
-رزين‌هاي به‌دست آمده از گياهان و درختان مانند رزين چوب، گام رزين و رزين نيتروسلولز
-منابع تجديدپذير مانند آب
-استرهاي اسيد چرب مانند استر اسيد چرب روغن تال (tall/ tallol oil)
ترکيبات آلي فرار
کاهش مقدار ترکيبات آلي فرار در يک فرمولاسيون اغلب به معناي کاستن از مواد اوليه مشتق شده از نفت است. مقدار مصرف مواد نفتي به فرايند چاپ و نحوه خشک شدن مرکب وابسته است. مرکب‌هايي که به کمک انرژي و اشعه خشک مي‌شوند، به‌طورمعمول صفر تا پنج درصد ترکيبات آلي فرار دارند. اين رقم براي مرکب‌هاي ورقي و کلدست رول که به روش اکسيداسيون خشک مي‌شوند صفر تا بيست درصد و براي مرکب‌هاي هيت‌ست رول که توسط تبخير حلال خشک مي‌شوند به سي و پنج تا چهل‌وپنج درصد افزايش مي‌يابد. مرکب‌هاي فلکسو و گراور مي‌توانند از چهل تا هفتاد درصد مواد آلي فرار داشته باشند.
مواد خطرناک و سمي
اطمينان حاصل کردن از بي‌خطر بودن مرکب چاپ نه فقط براي محيط‌زيست، بلکه براي سلامتي کارکنان نيز حايز اهميت است. سازندگان مرکب چاپ معمولا بر اساس استانداردهاي OSHA از کاربرد مواد سمي و خطرناک اجتناب مي‌کنند و هرگونه استثناء الزاما بايد در برگه اطلاعات ايمني مواد (MSDS) ذکر شود. فلزات سنگين، دسته‌اي از مواد هستند که بالقوه خطرناک محسوب مي‌شوند. فلزاتي مانند سرب، جيوه، آرسنيک و … ازجمله موادي هستند که از سال ۱۹۷۰ به بعد در فرمولاسيون مرکب‌ها به کار گرفته نمي‌شوند. مواد خطرناک و آلاينده هوا (HAP)، گروه ديگري از ترکيبات شيميايي هستند که زمينه‌ساز بروز بيماري‌هايي با عوارض بسيار شديد و سرطان هستند. حدود ۱۸۸ ماده شيميايي توسط EPA در اين گروه از آلاينده‌ها معرفي شده‌اند.
برخي از مرکب‌هاي فلکسو و گراور حاوي درصد بالايي از اين مواد (اغلب به‌شکل حلال) هستند. استفاده از اين مرکب‌ها در بيشتر موارد با استفاده از ماشين‌آلات خاص با سيستم‌هاي بسته منحصر مي‌شود تا ميزان حلالهاي تبخير شده در محيط به حداقل ممکن برسد.
بازيافت و تجزيه طبيعي در محيط
بيشتر مرکب‌ها را مي‌توان از سطح چاپ‌شده جدا کرد. به‌دليل تنوع مواد چاپ شونده مثل انواع پلاستيک، شيشه و فلزات، چاپخانه‌داران مي‌بايست با نحوه بازيافت اين مواد آشنايي کامل داشته باشند. تجزيه طبيعي در محيط‌زيست فرايند پيچيده‌تري است و تمام محصولات چاپي از اين ويژگي برخوردار نيستند، لذا در مکان‌هاي دفن زباله همواره بازيافت به تجزيه طبيعي ترجيح داده مي‌شود. علاوه بر اين با توجه به کم بودن وزن مرکب چاپ‌شده در مقايسه با وزن بالاي سطح چاپ‌شونده، مقوله تجزيه طبيعي مرکب قابل صرف‌نظر کردن است.
پسماندهاي پرخطر
به‌طور کلي زباله‌ها و پسماندهاي مرکب چاپ را مي‌توان بي‌خطر در نظر گرفت، مشروط بر اين‌که با حلال‌هايي با نقطه اشتعال زير ۳۷ درجه سانتي‌گراد مخلوط نشده باشند. در غير اين صورت پسماندهاي مرکب‌هايي با حلالهاي فوق در گروه مواد خطرناک قرار مي‌گيرند.
برنامه ترجيح زيستي USDA
دپارتمان کشاورزي آمريکا (USDA) برنامه جديدي به‌نام Bio Prefereed Program را طراحي و معرفي کرده که هدف اصلي آن ترغيب مصرف‌کنندگان به خريد و مصرف بيشتر محصولات طبيعي است. پيش‌بيني مي‌شود که اين برنامه باعث گسترش و توسعه اقتصادي، ايجاد مشاغل جديد و بازارهاي نو براي محصولات رايج کشاورزي شود. درصورتي‌که اين برنامه به اهداف خود برسد، دستاوردهاي ديگري مانند کاهش مصرف محصولات نفتي، افزايش مصرف محصولات از منابع تجديدشدني و کنترل و مديريت بهتر چرخه کربن و کاهش تاثيرات سوء زيست‌محيطي را مي‌توان انتظار داشت. صنايع مرکب‌سازي آمريکا با همکاري اداره کشاورزي آن کشور در حال وضع قوانين و استانداردهايي هستند که بر اساس آن سازندگان مرکب بتوانند نشان‌هاي کيفي مرتبط را احراز نمايند و در برچسب‌هاي محصولات خود ارايه دهند.
برنامه ترکيبات تجديدپذير زيستي
اتحاديه ملي سازندگان مرکب چاپ (NAPIM) به‌نوبه خود يک برنامه جديد به نام BRC
(Bio Renewable Content)را معرفي کرده است که استفاده از مواد اوليه به‌دست‌آمده از منابع تجديدپذير طبيعي را در فرمولاسيون مرکب چاپ نشان مي‌دهد. طي اين برنامه، جزييات هر فرمولاسيون مرکب چاپ و مقدار مصرف مواد اوليه نام‌برده مي‌بايست به اتحاديه گزارش شود. پس از بررسي و کنترل صحت اطلاعات فني، گواهينامه BRC به آن مرکب خاص اعطا مي‌شود.
NAPIM در وب‌سايت خود فهرست به‌روز شده‌اي از مرکب‌هاي چاپ داراي گواهينامه BRC را اعلام مي‌کند تا چاپخانه‌داران در سراسر آمريکا بتوانند خواص مرکب‌هاي منطبق با محيط‌زيست را بشناسند و به استفاده از آن‌ها ترغيب شوند. اين اتحاديه براي تشويق بيشتر، محصولات گرافيکي ممتاز و ويژه‌اي را چاپ مي‌کند که با مرکب‌هاي داراي گواهينامه BRC توليد شده‌اند. اين محصولات چاپي بين سازندگان مرکب و چاپخانه‌داران توزيع مي‌شود.
چند مثال از مرکب‌هاي زيست‌محيطي
شرکت Superior Ink نوع خاصي از مرکب افست ورقي را توليد مي‌کند که Biolocity نام دارد. ترکيبات فرار آلي اين مرکب کمتر از ۳ درصد است. مرکب نام‌برده صد درصد جامد است و ۷۰-۶۰ درصد آن از مواد اوليه مشتق شده از منابع تجديدپذير طبيعي تشکيل شده است که از اين مقدار مواد طبيعي ۲۰ تا ۳۰ درصد آن روغن گياهي است. در اين مرکب هيچ‌گونه حلال نفتي، فلزات سنگين و مواد خطرناک وجود ندارد. مثال ديگر مرکب ورقي جديد شرکت Sun Chemical Diamond به نام Exact and Intense است که ۸۰-۷۰ درصد آن را مواد اوليه مشتق شده از منابع تجديدپذير تشکيل مي‌دهد. از اين مقدار مواد اوليه طبيعي ۴۷-۴۰ درصد روغن گياهي است. اين محصول کمتر از ۵ درصد ترکيبات فرار آلي دارد و عاري از هرگونه فلز سنگين و مواد خطرناک است.
کلام آخر اين‌که با توجه به تنوع مرکب‌هاي موجود در بازار، در نهايت اين مسئوليت چاپخانه‌دار است که با مطالعه اجزاي سازنده محصولات، تصميم‌گيري کند که تا چه‌اندازه مي‌تواند به حفظ محيط‌زيست براي خود و نسل‌هاي آينده کمک کند.
