از آغاز ايجاد پول‌هاي کاغذي و همراه با توسعه صنعت چاپ، مسابقه‌اي بين دولت‌ها و جاعلان بر سر انتشار اسکناس و چک پول جريان داشته است: جاعلان متکي بر پيشرفت‌هاي فن چاپ و افزايش دقت آن به دنبال چاپ اسکناس‌هاي جعلي بوده‌اند و دولت‌ها در حال پيچيده کردن چاپ اوراق بهادار با سرعت بسيار تا به اين وسيله جاعلان را پشت‌سر بگذارند. چاپ اوراق بهادار واقعا پيچيده شده است. ايران در اين مسابقه چقدر از جاعلان جلوتر است؟
چاپ اسکناس و اوراق موسوم به اوراق امنيتي پروسه‌اي بسيار پيچيده و از نظر چاپي دقيق و پر راز و رمز است. در ايران همواره تلاش شده است پول کشور از دستبرد جاعلان مصون بماند. اين تلاش‌ها تاريخي طولاني دارند. يک کارشناس چاپ‌هاي امنيتي درباره چاپ چك‌پول در سال‌هاي قبل از انقلاب ميگويد: نمونه‌هايي از چك پول‌هايي كه قبل از انقلاب به نام چك‌هاي مسافرتي كه در مبالغ صد، پانصد و هزار توماني توسط بانك ملي ايران به چاپ رسيده، موجود است. در آن سال‌ها و تا همين چند سال پيش با توجه به امكانات محدود موجود در زمينه اعمال فاكتورهاي امنيتي روي يك سند، تنها از كاغذهاي امنيتي كه داراي نقوش واترمارك به صورت تيره يا روشن بودند استفاده مي‌شده است.
او در رابطه با مرحله اول آماده‌سازي، يعني طراحي نقوش روي چك‌پول‌ها ميگويد: در سال‌هاي گذشته براي ايجاد طراحي امنيتي- به عنوان مثال نقوش گيلوش كه امروزه توسط نرم‌افزارهاي امنيتي طراحي مي‌شود- از روش‌هاي طراحي دستي استفاده مي‌شده كه پس از آن، عمليات ليتوگرافي انجام مي‌گرفت.
بعد از انقلاب، از حدود سال ۱۳۷۰ بود كه وضعيت چك‌پول‌ها تغيير كرد. بانك ملي هم اولين بانكي بود كه پس از انقلاب دست به چاپ مجدد چك‌پول زد. اولين چك‌پول به مبلغ ۵۰ هزار تومان پس از انقلاب به چاپ رسيد. در سال ۱۳۸۰ طرح جديدي براي چك‌پول‌ها ارايه شد و قطع آن را نيز كه تا آن زمان تغيير نكرده بود- قطعي بزرگ به ابعاد ۸۴ در۱۸۰ ميلي‌متر-كوچك كرده و براي كاربري آسان‌تر، به قطع اسكناس هزار توماني -۷۷ در۱۶۰ ميلي‌متر- رسانده شد.
چك‌پول‌هاي توليد شده بانك ملي در اين دوران همگي به صورت يك رو به چاپ رسيده‌اند. آن دوران چك‌پول كاربرد ويژه خود را به عنوان چك داشت و همانطور كه چك‌ها براي انجام عمليات بانكي (ماشين‌نويسي و امضا)، يك رو به چاپ مي‌رسيدند، چك‌پول‌ها نيز از همين منطق پيروي مي‌كردند، تا سال ۸۳ كه قانون چك تغيير كرد و به سفارش خود بانك، چاپ چك‌پول به صورت دورو، در شركت چاپ و نشر بانك ملي آغاز شد.
در آن دوران فاكتورهاي امنيتي انجام شده براي همه مبالغ چك‌پول‌ها يكسان بود و تفاوت، تنها در طرح و رنگ اعمال مي‌شد. در اين مرحله، چك‌ها با دو نخ توليد مي‌شدند كه يك نخ، موسوم به نخ استار داست، به رنگ نقره‌اي و ديگري از نوع حرارتي بود كه با ايجاد حرارت تغيير رنگ پيدا مي‌كرد. هر دو نوع اين نخ‌ها به روش پنجره‌اي (Windowed) در خمير كاغذ قرار مي‌گرفت. همچنين از مركب‌هاي امنيتي براي چاپ شماره و علايم ديگر روي چك‌پول استفاده مي‌شد.
اين کارشناس درباره نخ‌هاي امنيتي چك‌پول‌هاي جديد ميگويد: در نمونه‌هاي امروزي هم از دو نخ امنيتي استفاده مي‌شود؛ ولي يكي از نوع فلورسنت و ديگري از نوع هولوگرافيك. نخ حرارتي در چك‌پول‌هاي فعلي وجود ندارد.
او درباره شيوه‌هاي قرارگيري نخ امنيتي در چك‌پول و اسكناس ميگويد: به طور كلي دو روش براي اين كار وجود دارد. ۱- قرارگيري نخ به صورت پنجره‌اي (Windowed) در درون خمير كاغذ كه در اين روش نخ به صورت كوك و يك در ميان در داخل و روي كاغذ قرار مي‌گيرد. ۲- قرارگيري نخ به صورت پنهان در داخل كاغذ (embeded).
همانطور كه اشاره شد، از سال ۸۳ با تغيير قانون چك و تغيير مجدد آن در سال ۸۵، چك تضمين شده به بانك چك تبديل شد. ضمن آن‌كه همزمان ايران‌چك نيز با طرح جديد وارد چرخه توليد شد. در اين مرحله هر دو روي چك‌پول‌ها توسط نرم‌افزارهاي امنيتي طراحي مي‌شد. در اينجا هر بانكي، بانك‌چك خود را با طرح متفاوتي از ساير بانك‌ها و لوگو و نام خود عرضه مي‌كرد، ولي همه ايران‌چك‌ها در ابتدا با طرح يكسان و لوگو و نام هر بانك و بعدها همه تحت نام بانك مركزي و با لوگوي اختصاصي اين بانك به چاپ رسيدند.
با پيشرفت تكنولوژي، فاكتورهاي امنيتي به كار رفته در مراحل مختلف توليد چك‌پول افزايش پيدا كرد. اين فاكتورهاي امنيتي در مراحل و بخش‌هاي مختلفي در روند توليد چك‌پول روي اين محصول اعمال مي‌شوند كه مي‌توان كليه آنها را به فاكتورهاي امنيتي كاغذ، طراحي، چاپ (شامل استفاده از روش‌هاي چاپ امنيتي و مركب‌هاي امنيتي) و نيز موارد خاص پس از چاپ خلاصه كرد. هر يك از اين شاخصه‌ها عوامل امنيتي متنوعي را پوشش مي‌دهند.
با توجه به اين موضوع از کارشناس مي‌پرسيم بيشترين تنوع در كداميك از مراحل توليد چك‌پول استفاده دارد؟ او نيز ميگويد: از نظر تنوع فاكتورهاي امنيتي، مرحله طراحي بيشترين قابليت‌ها را داراست كه از اين ميان مي‌توان به طراحي ضدكپي، انواع گيلوش‌ها، تصاوير مخفي، ريز نوشت‌‌ها، تصاوير برجسته و ديگر فاكتورها اشاره كرد. در مرحله چاپ محدوديت‌هايي وجود دارد. براي مثال اگر تعداد رنگ‌هاي چاپي به بيشترين تعداد رنگ مورد استفاده هم برسد و اگر در تمامي اين رنگ‌ها نيز از مركب امنيتي استفاده شود، باز هم تعداد فاكتورهاي امنيتي در اين بخش محدودتر از طراحي است.
گران‌ترين و دشوارترين
فاكتورهاي امنيتي
در ميان طبقه‌بندي فاكتورهاي امنيتي، ارايه و اعمال برخي از آنها پيچيده‌تر و نيازمند تجهيزات گران‌قيمتي است. سخت‌ترين فاكتورهاي امنيتي از نظر اعمال آن- روي سند- شاخصه‌هاي مربوط به كاغذ است. انواع واترمارك‌هاي اعمال شده به روش مولد يا دندي رول، واترمارك‌هاي سه‌بعدي، حساسيت به حلال‌هاي شيميايي، وجود فيبرهاي نوري- الياف مرئي و نامرئي- در خمير كاغذ انواع هولوگرام به صورت نواري يا قطعه‌اي و الصاق نخ امنيتي به شيوه‌هاي مختلف، همگي از پيچيدگي‌هايي در توليد برخوردار هستند و به همين جهت نيز گران‌ترين فاكتورهاي امنيتي در هر سند يا اوراق بهادار مربوط به كاغذ است. پس از آن، چاپ و سپس مركب در رده‌هاي بعدي قرار دارند. به عنوان مثال استفاده از روش‌هاي ويژه‌اي مانند اينتاگليو (Intaglio) در چاپ، نيازمند تجهيزات گران‌قيمتي است. در اينجا لازم به ذكر است كه اين روش – اينتاگليو- جزو روش‌هاي لازم و استانداردهاي سازمان‌هاي جهاني مرتبط جهت چاپ و توليد اسكناس محسوب مي‌شود.
امروزه مرتبه امنيتي هر چك‌پول با ارزش ريالي آن نيز تناسب دارد. به همين ترتيب، تركيب فاكتورهاي امنيتي با يكديگر در يك چك پول، نسبت به مبلغ آن صورت مي‌گيرد. تعداد فاكتورهاي مورد استفاده در توليد چك‌پول‌هاي امروزي بين ۲۰ تا ۲۵ شاخصه است.
حساسيت به حلال‌هاي شيميايي
كاغذهاي امنيتي به طور كلي به حلال‌هاي شيميايي حساس‌اند. به اين معني كه در صورت تماس با هر يك از اين مواد دچار تغيير رنگ مي‌شوند كه اين تغيير رنگ به هيچ عنوان قابل بازگشت نيست. در گذشته گستره مواد شيميايي كه كاغذهاي امنيتي به آنها حساس بودند بسيار محدود و از چند حلال معروف مانند استون، بنزين و سفيدكننده‌ها تجاوز نمي‌كرد. ولي امروزه با پيشرفت انجام گرفته، گستره مواد حلالي كه كاغذهاي امنيتي به آنها واكنش نشان مي‌دهند نيز افزايش يافته و مجموعه وسيعي ازحلال‌هاي قطبي، غيرقطبي، اسيدها، بازها و سفيدكننده‌ها را شامل مي‌شود.
قابليت ضد تكثير (Anti Copy)
اين فاكتور كه در مرحله طراحي و از طريق نرم‌افزارهاي امنيتي و با عمليات پيچيده‌اي روي طرح چك‌پول انجام مي‌شود، اين امكان را ايجاد مي‌كند كه به هنگام كپي گرفتن از چك، مبلغ چك در زمينه آن ظاهر شود.
روش ايجاد چنين قابليتي در سند از طريق شكستن خطوط بسيار نازك در طراحي و ايجاد فضاهايي خاص در ميان خطوط است كه با چشم غيرمسلح قابل ديدن نيست. ولي به هنگام كپي، دستگاه نمي‌تواند اين خطوط و فواصل آنها را از يكديگر تفكيك كرده و اين مناطق را به صورت پر و سياه چاپ مي‌كند.
تصوير مخفي
در بخش‌هايي از چك‌پول به وسيله چاپ خطوطي با طراحي ويژه، تصويري ايجاد مي‌شود- مي‌تواند نام اختصاري بانك يا مبلغ چك باشد- كه از طريق يك فيلتر مخصوص كه آن هم داراي خطوط بسيار ريز و موازي هم است و قرار دادن آن در زاويه و جهتي خاص، نوعي خطاي پيچازي شكل گرفته و تصوير مخفي آشكار مي‌شود.
مركب‌هاي حرارتي (Thermal Ink)
به طور كلي كارخانه‌هاي توليدي مركب‌هاي امنيتي ممكن است تا صد نوع مختلف هم مركب امنيتي توليد كنند. مركب‌هاي حرارتي نيز از تنوع زيادي برخوردارند- از نظر دماي تغيير رنگ و غيره- بايد توجه داشت كه هر مركب حرارتي را مي‌توان با توجه به شرايط اقليمي كشور مورد نظر، مورد استفاده قرار داد.
در مورد مركب‌هاي حساس به حرارت، دو متغير وجود دارد كه همان دماي تغيير رنگ و رنگ مد نظر است كه هر دو اين عوامل از سوي سفارش‌دهنده، قابل تعيين است.
در اينجا بايد اشاره كرد كه اين فاكتور و ساير فاكتورها، همانطور كه اشاره شد، نسبت به مبلغ و ارزش چك‌پول قابل تعريف است. به عنوان مثال در چك‌پول پانصد هزار توماني از نخ حرارتي استفاده شده بود كه در سه مرحله از قهوه‌اي به آبي در دماي ۲۷ درجه و به بي‌رنگ در دماي بالاتر و در نهايت ظاهر شدن مبلغ چك از نخ ختم مي‌شود – تركيب دو روش امنيتي- ولي اين شاخصه امنيتي در چك‌پول با مبالغ پايين‌تر تنها در دو مرحله يعني رنگي به بي‌رنگ، صورت مي‌گرفت.
چاپ كدهاي MICR
اين كدها نوعي از حروف با فونتي خاص هستند. اين حروف داراي استانداردهاي جهاني و ثابت‌اند- دو نوع استاندارد آمريكايي و اروپايي دارند- اين استاندارد، شكل حروف، ابعاد حروف، چگالي مغناطيسي – از طريق مركب مغناطيسي ويژه‌اي چاپ مي‌شوند- و حتي فاصله اين حروف تا لبه كاغذ يا سند را در برمي‌گيرد.
از اين حروف براي چاپ اعداد ويژه‌اي روي چك‌پول‌ها استفاده مي‌شود كه وقتي در دستگاه خوانش (Reader) قرار مي‌گيرند هر دستگاه حروف را- كه از طريق مركب‌هاي مغناطيسي- حاوي اكسيد آهن- به چاپ رسيده‌اند- باردار مي‌كند و سپس آن را مي‌خواند. براي چاپ اين حروف از روش‌هاي متداول مانند لترپرس يا ديجيتال (ليزري، الكترومغناطيس و يا جوهرافشان) استفاده مي‌شود.
شماره سري، سريال و عدد وارسي (كنترل ديجيت)
اين ارقام به طور معمول بر روي چك‌پول توسط مركب امنيتي خاص خود به چاپ مي‌رسند. دو رقم نهايي آنها به نام عدد وارسي يا كنترل ديجيت شناخته مي‌شوند كه در انتهاي رشته عددي اضافه شده‌اند. براي كنترل ارقام گفته شده از دستگاه خوانش (Reader) در بانك‌ها استفاده مي‌شود كه مي‌تواند اين ارقام را از طريق يك تابع رياضي خاص بررسي كرده و در نهايت عددي دو رقمي توليد كند كه براي كنترل صحت شماره چك در شعب بانك‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
چاپ ريزنوشته‌ها (Micro Texts)
ريزنوشته‌ها در هر سندي مي‌تواند با هر موضوعي به كار رود. روي چك‌پول‌ها از ريزنوشته‌ها براي رقم چك و نام بانك استفاده شده است كه به وسيله ذره‌بين در قسمت‌هاي مختلف چك قابل ديدن است. اين ريزنوشته‌ها به طور معمول با ضخامت كمتر از ۳ دهم ميلي‌متر به چاپ مي‌رسند. وقتي حروف با ضخامتي چنين اندك طراحي مي‌شوند، توسط هر دستگاه چاپي قابل چاپ شدن نيستند.
الياف نامرئي موجود در خمير كاغذ
قرار دادن فيبرهاي نوري يا همان الياف نامرئي در خمير كاغذ در فرايند توليد آن، از ديگر شاخصه‌هاي امنيتي است كه در چك‌پول‌ها نيز از آنها استفاده مي‌شود.
اين الياف به صورت پراكنده در خمير كاغذ قرار مي‌گيرند و در پرتو نور يووي قابل رويت هستند. تعداد فيبرهاي نوري- حساس به طول موج‌هاي مختلف نور- در هر دسي‌متر مربع، رنگ اين فيبرها و نيز طول و ضخامت آنها توسط سفارش‌دهنده بسته به نوع كاربرد و درجه امنيتي سند قابل تعيين است. به عنوان مثال به توليدكننده سفارش داده مي‌شود كه به طور استاندارد ۷۰ فيبر در هر دسي‌متر مربع از كاغذ موجود باشد و يا طول هر يك از آنها ۳ ميلي‌متر باشد. توليدكننده هم سعي مي‌كند با درصدي تلرانس، چنين كاغذي توليد كند. رنگ اين فيبرها نيز مي‌تواند بسيار متنوع باشد، ولي به طور معمول از رنگ‌هاي مشخصي كه قابل تشخيص توسط چشم انسان نيز باشد استفاده مي‌شود.
رنگ‌هاي آبي، سبز، قرمز، زرد، نارنجي و غيره از جمله رنگ‌هاي مورد استفاده است كه در اين ميان رنگ آبي به دليل آن‌كه كاغذ معمولي نيز بازتابشي آبي رنگ در زير نور يووي دارد، از كمترين درجه امنيتي برخوردار است. در حالي كه فيبرهاي قرمز بالاترين درجه امنيتي را داشته و تاكنون جعلي در آنها صورت نگرفته است.
همانطور كه گفته شد شاخصه‌هاي ياد شده و توضيحاتشان، تنها اشاره‌اي كوتاه به مباحث فاكتورهاي امنيتي است. در اينجا كليه فاكتورهاي امنيتي به كار رفته در ايران‌چك‌هاي امروزي را به صورت فهرست‌وار مي‌آوريم:
۱- كاغذ مولد واترمارك بانك مركزي
۲- واترمارك آرم بانك مركزي در خميره كاغذ
۳- نخ نقره‌اي با ميكروايميج آرم بانك مركزي
۴- وجود الياف نامرئي (فيبر نوري) به صورت پراكنده در سطح كاغذ و قابل رويت در پرتو نور U.V به رنگ‌هاي زرد-سبز- آبي و قرمز
۵- حساسيت كاغذ به حلال‌هاي شيميايي
۶- تصوير تخت جمشيد طراحي شده به صورت خطي
۷- مبلغ حروفي و عددي ايران‌چك با حروف بسيار ريز (ميكروتكست)
۸- درج مبلغ ايران‌چك به صورت عددي با مركب حرارتي صورتي (ترموكروميك) و بي‌رنگ شدن آن در مقابل گرما
۹- نقش‌هايي با خطوط دايره‌اي سفيد و رنگي كه در صورت كپي يا اسكن از وضوح آنها كاسته مي‌شود (با نام گيلوش دايره‌اي منفي و مثبت)
۱۰- نقش‌هايي با خطوط سفيد و رنگي در زمينه كه در صورت كپي يا اسكن از وضوح آنها كاسته مي‌شود (با نام گيلوش خطي منفي و مثبت)
۱۱- مبلغ ايران‌چك با خطوط برجسته (سه بعدي)
۱۲- خطوط و نقوش ريز متقارن
۱۳- طرح زمينه با خطوط برجسته (سه بعدي)
۱۴- امكان رويت تصوير مخفي با فيلتر خاص
۱۵- متن چك به رنگ مشكي امنيتي، متغير به سبز در پرتو نور U.V
۱۶- ضد كپي (مبلغ ايران‌چك در هنگام كپي گرفتن، در زمينه ظاهر خواهد شد
۱۷- شماره سري و سريال به رنگ مشكي امنيتي، متغير به سبز در پرتو نور U.V و در پشت چك به صورت ناخوانا به رنگ قرمز
۱۸- درج كنترل ديجيت (دو شماره آخر سريال) به منظور كنترل ارقام چاپ شده
۱۹- كدهاي MICR چاپ شده با مركب مغناطيسي و امكان خواندن توسط ماشين
۲۰- همرنگ بودن پشت چك با رنگ زمينه روي چك
۲۱- قطع چك به ابعاد ۷۷ در۱۶۰ ميلي‌متر
