روند فناوری‌های چاپ و بسته‌بندی محصولات
مجید خسروی
کارشناس صنعت چاپ
مدیران و کارشناسان چاپ و بسته‌بندی می‌توانند با افزایش و به روزرسانی دانش و آگاهی‌های خود و تهیه و ارائه گزارش‌ها و مشاوره‌های کارشناسی به مدیران و صاحبان برند، هزینه‌های ناشی از استفاده مواد اولیه استاندارد و اجرای راه‌حل‌های حفاظت از برند در محصولات چاپی و بسته‌بندی را تبیین و توجیه کنند. بدون شک رویکرد حرفه‌ای شرکت‌های خصوصی و برندهای ملی به تولید متریالهای بسته‌بندی استاندارد در رشد و ارتقای کیفی تولیدات چاپخانه‌های بسته‌بندی نقشی ویژه دارد.
بدون شک یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت برندها در هر بازار، کیفیت بسته‌بندی محصولات و توجه ویژه به طرح، گرافیک، متریال، چاپ و فرایندهای تکمیلی تولید انواع بسته‌بندی است. در کشور ما متاسفانه عمده مدیران و کارشناسان بسته‌بندی برندهای ملی و حتی چند ملیتی به ویژه در حوزه تولید کالاهای مصرفی دانش فنی و تجاری کافی در حوزه‌های گرافیک، چاپ، بسته‌بندی، لجستیک و زنجیره تأمین ندارند. از سوی دیگر شناخت آن‌ها از توانمندی واحدهای چاپ و بسته‌بندی داخلی هم ناکافی است لذا بیشتر راه‌حل‌های انتخابی و نظارت‌های کمی و کیفی ایشان در فرایندهای چاپ و بسته‌بندی برای شرکت‌های متبوع غیرحرفه‌ای و غیراصولی است. به واسطه فقر اطلاعات تخصصی در واحدهای بسته‌بندی برندهای ملی، خبری از تدوین استانداردها، خط مشی یا خطوط راهنما برای چاپ و بسته‌بندی محصولات نیست. حتی اغلب دست‌اندرکاران فاقد اطلاعات لازم در زمینه الزامات بهداشتی و سلامتی در فرایندهای چاپ و بسته‌بندی هستند. رویکرد این مشتریان بزرگ نسبت به سفارش تولیدات چاپی مورد نیاز، چاپخانه‌ها را نیز از فرایند تولید حرفه‌ای دور ساخته و آنان را درگیر حواشی شرایط و مناسبات ناخوشایند اخذ سفارش از این نوع مشتریان و تولید با کمترین نرخ دستمزد و استفاده از مواد اولیه نازل برای تأمین رضایت آن‌ها کرده است.
رعایت برخی اصول و ویژگی‌های کمی و کیفی در تولید محصولات چاپی با استفاده از ماشین‌آلات و متریالهای رایج برای بسته‌بندی کالاهای برندهای پرآوازه می‌تواند تا مقدار زیادی از جعل و تقلب آن‌ها در بازار جلوگیری کند. برندهای صاحب نام از آن جهت برای جاعلان جذاب‌اند که بواسطه کمپین‌های تبلیغاتی چند میلیاردی، نامی آشنا و قابل اعتماد برای عموم افراد جامعه‌اند. رعایت این ملاحظات حرفه‌ای گرچه از بدیهیات و اصول تولیدات چاپی است لیکن با بررسی بازار، آسان‌گیری و سطحی نگری صاحبان برند و مدیران بخش چاپ و بسته‌بندی نسبت به این موضوع در کشور ما بسیار مشهود است.
رازی بر ملا نخواهد شد اگر بگویم عمده طراحان صنعتی و طراحان گرافیک صاحب نام ایرانی هم دانش کافی در زمینه طراحی بسته‌بندی و طراحی گرافیک برای بسته‌بندی ندارند. پیامد ناخوشایند فقر اطلاعات، ارائه سهولت در امکان جعل و تقلب بسته‌بندی محصول به جاعلان است. مدیران مرتبط با طراحی گرافیک، چاپ و بسته‌بندی محصولات برند شده، نقش ویژه‌ای در ایمن‌سازی بسته‌بندی و ضمائم چاپی کالاها دارند.
زیان‌های ندانستن
در سفارشات حوزه چاپ و بسته‌بندی سازمان‌های دولتی و عمومی (۱) نیز فقدان دانش کافی کارشناسان و مدیران دست‌اندر کار در حوزه چاپ و بسته‌بندی در عدم نظارت‌های تخصصی منجر به تولید غیرحرفه‌ای این محصولات و تفاوت‌های بسیار در مشخصات فنی مندرج در اسناد مناقصات و قرارداها با محصولات تحویلی به این نهادها می‌شود. از سوی دیگر علیرغم راه‌اندازی سامانه دولت الکتریکی و تلاش دولتمردان برای اصلاع رسانی شفاف و عمومی آگهی‌های مناقصه و مزایده دستگاه‌های دولتی، متأسفانه شرایط و ضوابط شرکت در مناقصات و سازوکار نظام ارزیابی فنی شرکت کنندگان هنوز عادلانه و تخصصی نیست. برخی مناقصات مرتبط با صنعت چاپ و بسته‌بندی سازمان‌های دولتی به نحوی تهیه و تنظیم شده‌اند که از همان ابتدا می‌توان برنده مناقصات را حدس زد!
تجربه برندهای موفق
تجربیات برندهای بینالمللی در این زمینه قابل توجه و الگوبرداری است. با توجه به نقش برجسته بسته‌بندی در فروش محصولات، صاحبان برندهای چند ملیتی به بخش چاپ و بسته‌بندی و نیروی انسانی متخصص و مجرب در این بخش اهمیت ویژه‌ای می‌دهند. برای این شرکت‌ها مهم است که بهترین و مناسب‌ترین متریال بسته‌بندی را برای محصولات خود انتخاب کنند و با تغییرات به موقع در گرافیک، طرح و جنس متریالهای بسته‌بندی را برای محصولات خود انتخاب کنند و با تغییرات به موقع در گرافیک، طرح و جنس متریالهای بسته‌بندی همواره پویایی برند را تداوم بخشند. مدیر تولیدات چاپی، «مهندس بسته‌بندی» و «مدیر توسعه بسته‌بندی» عناوین شغلی تعریف شده‌ای هستند که شرکت‌های بزرگ تولیدی جهان برای نیروی انسانی بخش چاپ و بسته‌بندی محصولات خود انتخاب می‌کنند و برای تصاحب این پست‌های شغلی حساس علاوه بر دانش مدیریتی و تجاری، بر دانش و تجربه فنی چاپ و بسته‌بندی، آشنایی با متریال و فناوری‌های چاپ و بسته‌بندی، طراحی و انتخاب متریال بسته‌بندی برای محصولات مختلف، تحقیق و توسعه در زمینه متریالهای جدید بسته‌بندی، پژوهش در زمینه متریالهای با ساختار نانو و مبتنی بر توسعه پایدار بسته‌بندی، انتخاب تأمین‌کنندگان متریالهای بسته‌بندی، نظارت بر رعایت استانداردها و اصول حرفه‌ای کارفرما در واحدهای تولیدی چاپ و بسته‌بندی پیمانکاران، تدوین پروتکل‌های انتخاب، کنترل کیفیت، خرید، تحویل، حمل، انبارش و استفاده از متریالهای بسته‌بندی، بخشی از وظایف تخصصی این افراد است. البته نباید از نظر دور داشت که ترفندهای فریبنده در گرافیک و بسته‌بندی کالاهای نیز عاملی موثر در فروش برخی برندهای تجاری است. برندهای هستند با استفاده از متون، شعارها و تصاویر اغراق‌آمیز، نادرست و غیرمنطبق با مشخصات واقعی کالا روی بسته‌های در سایه نظارت‌های ناکافی نهادهای بهداشتی، کنترل استاندارد و غیره به راحتی مشریان را در فروشگاه‌ها فریب داده و حقوق مصرف‌کنندگان را نادیده می‌گیرند.
برند معتبر؛ متریال استاندارد
بی‌توجهی به رعایت استانداردها و اصول حرفه‌ای در تولید متریالهای بسته‌بندی در ایران و فقدان استانداردهای بهداشتی و زیست‌محیطی اجباری کافی برای متریالهای بسته‌بندی از دیگر چالش‌های این صنعت است. تقاضای اندک برای متریال استاندارد بسته‌بندی از طرف صاحبان برند و مدیران چاپ و بسته‌بندی برندها منجر به تلاش تعداد انگشت شماری از واحدهای چاپ و بسته‌بندی کشور برای تولید متریالهای بسته‌بندی طبق استانداردهای بینالمللی و اصول حرفه‌ای صنعت چاپ و بسته‌بندی شده است. از سویی مشکلات و محدودیت‌های تجاری و بانکی (۲) بینالمللی گوناگون طی سال‌های گذشته، ساز و کار تجارت در صنعت چاپ و بسته‌بندی ایران را متفاوت با همه کشورهای جهان ساخته و رویکرد غالب واحدهای چاپ و بسته‌بندی را صرفاً به فعالیت در بازار ایران محدود کرده است. این تفکر جزیره‌ای و وضع حقوق ورودی گمرکی غیرمنطقی بر مواد اولیه مورد استفاده در صنعت چاپ و بسته‌بندی (به‌عنوان کالاهای واسطه‌ای)، بیشترین آسیب را به توسعه کمی و کیفی تولید متریالهای بسته‌بندی در ایران وارد ساخته است.
نقش مخرب افزایش کمی و توسعه گسترده چاپخانه‌های برخوردار از بودجه دولتی و عمومی و نیز چاپخانه‌های خصولتی طی ده سال اخیر در بروز مشکلات متعدد برای چاپخانه‌های بخش خصوصی را هم نبایستی از نظر دور داشت. این واحدهای چاپ طی سال‌های اخیر رویکرد خود را از تولید اوراق اداری، کتاب، روزنامه و مجله به تولید متریالهای بسته‌بندی تغییر داده و با تکیه بر پشتوانه غنی مالی خود در این سال‌های بحرانی (تحریم و نوسان شدید ارز) حجم قابل توجهی از سفارشات بخش خصوصی را تصاحب کردهاند.
کارخانه‌های چاپخانه‌دار
تعدای از تولیدکنندگان مواد غذایی، لبنی، شیرینی، بهداشتی، چای، سیگار و غیره در ایران اقدام به راه‌اندازی چاپخانه برای تولید جعبه‌های مقوایی، لیبل، لفاف‌های فیلمی و کاغذی و کارتن مورد نیاز خود کردهاند. حتی به سرمایه‌گذاری در شرکت‌های تولید کاغذ و مقوا، فیلم‌های پلیمری، متریالهای پشت چسبدار، کارتن، ظروف پلاستیکی، شیشه‌ای و فلزی نیز اقدام کردهاند. در بسیاری از این واحدهای چاپ و بسته‌بندی هم خبری از رویکرد حرفه‌ای و رعایت استانداردهای مرتبط نیست. فقدان شناخت و بی‌توجهی به استانداردها در طراحی و ساخت سالن‌های انبار و تولید و سیستم‌های تهویه و روشنایی و فقدان پروتکل‌های تخصصی در انتخاب، خرید، تحویل، بارگیری، تخلیه و انبارداری مواد اولیه (کاغذ، مقوا، فیلم، فویل، مرکب، ورنی، چسب، کارتن و غیره)، انتخاب‌های غیراصولی و بدون مطالعه ماشین‌آلات و تجهیزات فنی و حتی ایرادهای اساسی در گردش کار و فرایندهای تولید محصولات چاپی و کنترل کیفی تولیدات و از همه مهم‌تر بی‌توجهی به نیروی انسانی متخصص و مجرب، این واحدهای چاپ و بسته‌بندی را به سطح نازلی از بهره‌وری و کیفیت تولیدات رسانده است.
چالش‌های برندهای ایرانی
آنچه در بالا ذکر شد تنها بخشی از چالش‌های چاپ و بسته‌بندی در کشور است که بی‌توجهی به آن‌ها صنایع چاپ و بسته‌بندی و به تبع آن بخش قابل توجهی از اقتصاد کشور و کالاهای ساخت ایران را که متکی به محصولات چاپ و بسته‌بندی هستند، از رسیدن به جایگاه مناسب در بازار داخلی و بازارهای منطقه‌ای و جهانی دور نگه داشته است.
آسیب‌‌شناسی توسعه متوازن صنایع چاپ و بسته‌بندی ایران، موضوع مهمی است که سال‌‌ها از سوی نهادهای متولی دولتی و صنفی، دانشگاه‌ها و حتی دست‌اندرکاران حوزه چاپ و بسته‌بندی مغفول مانده است. عزم دولت در انتقال بخش عمده وظایف نظارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در صنعت چاپ (صدور اجازه تأسیس، انحلال، نظارت صفنی و صنعتی بر چاپخانه‌ها و مجوز واردات و نقل و انتقال ماشین‌آلات و تجهیزات چاپ) به وزارت صنعت، معدن و تجارت شاید بتواند بخشی از مشکلات متنابه واحدهای صنعتی چاپ را مرتفع سازد. لیکن فقدان کارشناسان و کارگروه تخصصی چاپ و بسته‌بندی کارآمد در این سازمان متولی جدید، نگرانی جدی دست‌اندرکاران صنعت چاپ است.
