نگاهی به تحریم روسیه پس از حمله به اوکراین از پنجره اتاق فکر بخش خصوصی ایران

مرکز پژوهش‌های اتاق ایران بیست و چهارمین گزارش «پایش تحولات تجارت جهانی» خود را که در اسفند ۱۴۰۰ منتشر شده، به ابعاد تحریم‌های غرب علیه روسیه و آثار اولیه آن اختصاص داده ست.
این گزارش ابتدا تحریم‌های ایالات متحده علیه روسیه را در ۶ دسته مشخص می‌کند، سپس تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه روسیه را شامل تحریم مقاومت روسیه، تحریم مالی و تحریم صادراتی، بررسی می‌کند. در ادامه تحریم‌های بریتانیا را جداگانه مرور کرده و سرانجام پیامدهای این تحریم‌ها را ر اقتصاد روسیه بررسی می‌کند.
این بخش اخیر را از نظر می‌گذرانیم.

پیامدهای اولیه تحریم‌ها بر اقتصاد روسیه
سنجش پیامدهای این تحریم‌ها بر اقتصاد روسیه نیازمند گذر زمان است. داده‌هایی که تا کنون منتشر شده نشان از ابهام فزاینده در اقتصاد روسیه و گسست سریع آن از اقتصاد غرب دارد. تا لحظه تنظیم این گزارش تأثیرات اولیه تحریم‌ها را به‌صورت ذیل می‌توان دسته‌بندی کرد:
– در پی تحریم خط لوله نورد استریم ۲، شرکت مجری این پروژه اعلام ورشکستگی کرده است.
– کانادا واردات نفت از روسیه را ممنوع کرده است.
– آسمان اروپا، آمریکا و کانادا به روی پروازهای روسیه بسته شده است.
– بوئینگ اعام کرده است که عاوه بر عدم فروش هواپیما به روسیه، به شرکت‌های روسی خدمات پس از فروش ارائه نخواهد داد.
-ایرباس نیز اعلام کرده است که به همکاری با روسیه پایان خواهد داد.
– صادرات غلات روسیه بیش از ۵۰ درصد کاه شیافته است. پیش از بحران اوکراین روسیه روزانه ۱۰۰ هزار تن غلات صادر می‌کرد، اما از زمان در گرفتن جنگ به دلیل تحریم‌ها و اختلال در مسیرهای حمل ونقلی، صادرات روزانه روسیه به ۴۰ هزار تن کاهش‌یافته است. روسیه بزرگترین صادرکننده غلات در جهان است و سهم ۱۸ درصدی در بازار جهانی دارد. صادرات از اوکراین، دیگر تولیدکننده بزرگ نیز به صفر رسیده است. این دو کشور در مجموع ۳۰ درصد غلات جهان را تولید می‌کنند. چین اعلام کرده است به تجارت با روسیه ادامه می‌دهد. این کشور تمام محدودیت‌ها بر واردات غلات از روسیه را حذف کرده است. برخی این اقدام را در راستای کاهش فشار بر صادرات غلات روسیه برشمرده‌اند.
– شرکت‌های شل و توتال به همکاری با طرف‌های روسی پایان دادند. این بدان معناست که شرکت شل سهام ۲۷.۵ درصدی خود در توسعه میدان گازی ساخالین ۲ را واگذار می‌کند و از همکاری در توسعه این میدان خارج می‌شود. شل سهمی ۵۰ درصدی در یکی از پروژه‌های پتروشیمی روسیه دارد که آن را نیز واگذار خواهد کرد و از این پروژه خارج می‌شود. مه متر آنکه شرکت شل سهمی ۱۰ درصدی به ارزش ۱ میلیارد دلار در پروژه نورد استریم ۲ دارد که آن را نیز واگذار می‌کند. این پروژه به‌تازگی تحریم شده‌است. شرکت توتال، شرکت بریتیش پترولیوم و شرکت‌های نروژی فعال در صنعت انرژی روسیه نیز اعام کرده اند همکاری با روسیه را پایان خواهند داد یا محدود می‌کنند.
شرکت بریتیش پترولیوم به همکاری با روس نفت پایان داده است هرچند این اقدام زیانی ۲۵ میلیارد دلاری برای این شرکت به همراه خواهد داشت.
– احداث خط لوله بالتیک که بخشی از نیازهای گازی اروپا به‌ویژه لهستان را از مسیر نروژ تأمین خواهد کرد پس از تحریم نورد استریم ۲ و ورشکستگی این شرکت ازسرگرفته شده است. اجرایی شدن این خط در سال ۲۰۱۹ به دلیل نگرانی‌های زیست‌محیطی متوقف شد. شرکت مجری پروژه اعلام کرده است تا اکتبر سال جاری بخشی از این خط عملیاتی خواهد شد و تا ۲۰۲۳ حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز از طریق آن به بازار اروپا جریان خواهد یافت. این خط لوله ۹۰۰ کیلومتری گاز نروژ را از طریق دریای شمال و با سرمایه‌گذاری ۱.۸ میلیارد دلاری شرکت های دانمارکی و لهستانی به لهستان منتقل خواهد کرد و می‌تواند به کاهش وابستگی این کشور به گاز روسیه منجر شود.
– تمامی شرکت‌های بزرگ تولیدکننده میکروچیپ به همکاری با روسیه پایان داد‌ه‌اند.
– دو بانک بزرگ چین تأمین مالی برای خرید کالا از روسیه را از بیم مجازات‌های ایالات متحده محدود کرده‌اند. چین حدود ۳۰ درصد از کل صادرات انرژی روسیه را جذب می‌کند و سهم ۲۱درصدی در تجارت خارجی روسیه دارد. این اقدام بیجینگ زمینه را برای نگرانی بیشتر روسیه فراهم آورده است.
– قیمت گاز در اروپا در پی نگرانی‌های فزاینده از جنگ اوکراین ۳۵ درصد افزایش‌یافته است.
– شرکت Severstal غول فولاد روسیه به دلیل تحریم شدن مالک این شرکت از سوی اتحادیه اروپا مجبور به توقف صادرات به اتحادیه شده است. این شرکت سالانه حدود ۲.۵ میلیون تن فولاد به اروپا صادر و حدود ۳۰ درصد صادرات این شرکت راهی اروپا می‌شد. مالک این شرکت یکی از ۱۰ ثروتمند روسیه است که روابط نزدیکی با پوتین دارد.
– شرکت مرسک، هرگونه همکاری با روسیه به استثنای انتقال اقام بشردوستانه را متوقف کرد. این شرکت بزر‌گترین شرکت در حمل‌ونقل کالا در جهان است. ۷۰۰ فروند کشتی در اختیار دارد و از هر ۵ کانتینری که در جهان جابه‌جا می‌شود یکی توسط این شرکت صورت می‌گیرد. تحریم روسیه از سوی این شرکت ضربه مهمی به روابط اقتصادی روسیه با جهان است. افزون بر این سایر شرکت‌های بزرگ کشتیرانی اروپایی نیز روسیه را تحریم کرد‌ه‌اند.
– شرکت‌هایی همچون دی اچ ال همکاری با روسیه را متوقف کرد‌ه‌اند.
-مایکروسافت به همکاری با روسیه پایان داده است.
-اتریش شعبه‌های بزرگترین بانک روسیه در این کشور را تعطیل کرده است.
-برآوردهای بلومبرگ نشان می‌دهد میلیاردرهای روسی در پیامد تحریم‌های اخیر حدود ۳۰ درصد ثروت خود، بالغ بر ۸۰ میلیارد دلار را از دست داده‌اند.
-دسترسی شهروندان روسیه به برخی رمزارزها ممنوع شده است.
وضعیت ذخایر ارزی روسیه
با تحریم بانک مرکزی روسیه، وضعیت ذخایر ارزی این کشور و آینده اقتصادی آن به موضوعی داغ بدل شده است. ذخایر ارزی روسیه در ۲۰۲۱ به بالاترین میزان از زمان فروپاشی شوروی افزایش یافت و به ۶۳۰ میلیارد دلار بالغ شد. حدود ۳۱۱ میلیارد دلار از این میزان به‌صورت اوراق قرضه است. قدرت نقدپذیری اوراق طبعا کم است و برای نیازهای آنی نمی‌توان از همه آن استفاده کرد. نمودارهای ذیل میزان ذخایر ارزی روسیه و نگهداری آنها در کشورهای مختلف را نشان می‌دهد. حدود ۲۰ درصد ذخایر روسیه راطا تشکیل می‌دهد. بانک مرکزی روسیه پنجمین دارنده بزرگ طا در جهان است.
بانک مرکزی این کشور حدود ۲۳۰۰ تن طا در اختیار دارد. حدود ۱۴ درصد ذخایر در اختیار چین قرار دارد و مستقیما قابل مسدودسازی نمی‌باشد. چین بزرگترین میزان ذخایر ارزی روسیه را نگهداری می‌کند. این میزان مستقیما از تحریم‌های غرب تاثیر نمی‌پذیرد و روسیه می‌تواند در داد و ستد با چین و کشورهایی که یوان را می‌پذیرند از آن استفاده کند. البته دسترسی به ذخایری که در چین نگهداری می‌شود به آسانی میسر نخواهد بود. تجربه تحریم ایران و ذخایر این کشور در چین این موضوع را به عینه نشان داد.
اما نکته قاب لتوجه آنکه حدود ۶۰ درصد ذخایر روسیه در شبکه بانکی گروه ۷ نگهداری می‌شود. از این میزان حدود ۳۰ درصد در بانک‌های خصوصی این مجموعه نگهداری می‌شود. این بدان معناست که احتمالا روسیه به حدود ۶۰ درصد ذخایر ارزی خود دسترسی نخواهد داشت.