عاطفه يعقوبي
بارها شنيده‌ايم که عنصر بهره‌وري در چاپخانه‌هاي ما کمرنگ بوده و چاپخانه‌ها مخصوصا چاپخانه‌هاي توليد ليبل که در آن‌ها ضايعات زيادي توليد مي‌شود، داراي بهره‌وري پاييني هستند. سيستم “کانبان“ که در مقاله زير به توضيح آن پرداخته شده است از زير‌سيستم‌هاي “توليد به موقع“ و هر دوي اين سيستم‌ها از زير سيستم‌هاي “توليد ناب“ هستند که هدف غايي آن‌ها کمک به بهبود بهره‌وري در سازمان‌ها است. خاستگاه سيستم کانبان نيز همانند سيستم توليد ناب، شرکت خودروسازي تويوتا بوده است ولي به‌نظر مي‌رسد اين ابزار کوچک و در عين حال مهم در صورت کاربرد صحيح بتواند در چاپخانه‌ها نيز موثر باشد.
کانبان مانند بسياري از سيستم‌هاي مديريتي و بهبود کيفيت ريشه‌اي ژاپني دارد. کانبان کلمه‌اي ژاپني است که از دو کلمه ژاپني
( Kan ) به معني کارت يا تخته و(Ban) به معني ديدني تشکيل شده است. اين سيستم در دهه ۱۹۴۰ توسط تائيچي اوهنو در شرکت تويوتا، براي افزايش بازده مورد استفاده قرار گرفت. کانبان يکي از روش‌هاي مديريت پروژه است که توسط ديويد اندرسون تهيه شده و هدف آن حذف هرج‌‌و‌مرج‌هاي درون پروژه با تمرکز بر اولويت‌هاست. اما اين روش هدف ديگري را نيز دنبال مي‌کند که عبارت است از پيدا کردن راه‌حل براي مشکلات مرتبط با گردش کار و فرآيندهاي سازماني که بعد از اتمام يک فعاليت منجر به شروع فعاليت ديگر مي‌شود. اين سيستم براي کنترل چرخه تامين کالا کاربرد دارد. اجراي اين سيستم مانند ديگر سيستم‌هاي افزايش بازده و توليد، مي‌تواند بسيار مفيد باشد. کانبان براي توليد با هزينه کم و حجم بالا نسبت به توليد کم و هزينه بالا مفيدتر خواهد بود. کانبان در واقع مديريت توليد است، و به ما جهت شروع و توقف توليد ياري مي‌رساند. کانبان سيستمي براي رسيدن به JIT يا همان توليد به هنگام است. براي استفاده از اين سيستم بايد اپراتورها آموزش ديده باشند، هشدارها ديداري باشند، براي کانبان از شرايط موجود بهره بگيريم، بازرسي و بررسي دقيق باشد و ظرفيت قرارگيري محصولات در هر مرحله را بر اساس نياز قرار دهيم.
اهداف سيستم کانبان:
- بهبود بهره‌وري سيستم.
- ايجاد اطمينان از درگير شدن کارگر.
- مشارکت کارگر در دستيابي به بهره‌وري بالا.
- کانبان‌ها به عنوان ابزاري براي کنترل توليد و بهبود فرايند به کار مي‌روند. (نقشي که کانبان درکنترل توليد بازي مي‌کند اتصال فرايندهاي توليد مختلف با يکديگر است).
- اطمينان از اينکه ميزان مورد نياز مواد و قطعات در زمان و مکان مناسب خواهد رسيد.
کارت‌هاي کانبان
کارت کانبان در واقع يک نشان است که بيان‌کننده کاهش محصول و تاکيد بر جايگزيني آن دارد. اين کارت به ايجاد يک سيستم تقاضا محور، کمک مي‌کنند.کارت‌هاي کانبان معمولا کاغذهاي مربعي‌شکل هستند که در پوشش‌هاي شفافي قرار داده مي‌شوند.
انواع کارت‌هاي کانبان: کانبان‌هاي برداشت و کانبان‌هاي توليد.
کانبان‌هاي برداشت
اين کارت‌ها تعداد قطعه‌اي را که فرآيند بعدي بايد از مراکز کاري قبلي خود برداشت کند، مشخص مي‌کنند. هر کارت بين دو ايستگاه در جريان است: ايستگاهي که قطعات را دريافت مي‌کند و ايستگاهي که قطعات مورد نظر را توليد مي‌کند. کانبان برداشت، دربردارنده نام مرکز کاري مصرف‌کننده و مرکز کاري تامين‌کننده قطعه مورد مصرف است به همراه نام قلم مزبور است. به علاوه محل دقيق آن در انبار، موجودي در جريان ساخت، نوع و حجم ظرف حمل کننده آن نيز مشخص مي‌شود. شماره صدوري که در شکل نشان داده شده، بيانگر آن است که کانبان مذکور سومين کارت از چهار کارت کانبان است.
کانبان‌هاي توليد
اين کارت‌ها تعداد توليد قطعه‌اي را مشخص مي‌سازند که مراکز کاري بايد به منظور جايگزين کردن مقادير برداشت شده توليد کنند. کانبان توليد، شامل نام مرکز کاري توليد کننده، قطعه‌اي که قرار است توليد شود و محل آن در انبار موجودي در جريان ساخت است.
اصول استفاده از کارت‌هاي کانبان
۱- يک ايستگاه کاري بايد تنها اقلامي را توليد کند که مورد نياز ايستگاه بعدي است.
۲- توليد بايد به نحوي باشد که اقلام مزبور به مقدار مورد نياز به ايستگاه بعد برسند.
۳- اقلام معيوب به هيچ وجه نبايد به ايستگاه بعد فرستاده شوند.
۴- تلاش‌ها بايد در جهت کمينه کردن تعداد کانبان‌ها باشد. با کاهش تعداد کانبان‌ها و اندازه هر ظرف سطح موجودي نيز کاهش خواهد يافت.
۵- سيستم کانبان تنها براي مواجهه با نوسانات نسبتا کوچک در مدل تقاضاي خط مونتاژ نهايي مناسب است و قابليت تطابق با تغييرات بزرگ تقاضا را ندارد.
از مزاياي کانبان ميتوان به موارد زير اشاره نمود:
– پاسخ سريع به تغييرات.
– سيستمي قابل درک و اجرا.
– محول کننده مسئوليت به کارگران.
– جلوگيري از توليد ضايعات و کاهش هزينه‌‌ها.
- ارايه اطلاعات مفيد.
کانبان، سفارش کاري است که همراه مواد حرکت مي‌کند. هر کارت يا کانبان معرف قطعه و يا مجموعه نيم‌مونتاژي است که نشان مي‌دهد که هر کدام از کجا آمده و به کجا مي‌روند و همانند يک سيستم اطلاعاتي همه فرايندها را به هم مرتبط کرده و کل جريان ارزش را به طور هماهنگ به تقاضاي مشتري پيوند مي‌دهد. در اين سيستم فرآيندهاي توليدي تا زماني کار مي‌کنند که به کالاي مربوطه نياز باشد (عرضه‌و‌تقاضا). شروع سيستم برداشت از زماني شروع مي‌شود که مشتري اعلام نياز کند که به آن سيستم کششي گويند. سيستم کانبان از مکانيزم سوپر مارکت‌ها، براي تامين محصولات مورد نياز مشتري‌ها الهام گرفته است. سيستم کانبان وابسته به سيستم جايگزين‌کردن دوباره است که شبيه سيستم سوپر مارکت عمل مي‌کند و وقتي که فرايند پايين‌دستي(مشتري)، قطعات را از فرايندهاي بالادستي (سوپرمارکت) بر‌مي‌دارد. فرايند بالادستي محصولات برداشته شده را از طريق توليد مقداري برابر آنچه برداشت شده است، دوباره پر مي‌کند. محل‌هايي که قطعات توليد شده، اجزا، زيرمونتاژها و محصولات تکميل شده نگهداري مي‌شوند را در سيستم کانبان، سوپر مارکت‌ها مي‌گويند. اين سوپر مارکت‌ها در نزديکي محل‌هايي که محصولات و قطعات توليد مي‌شوند قرار دارند. مشتريان براي فرايندهاي بعدي به اين محل مي‌آيند تا قطعاتي را که نياز دارند را بر‌دارند. کانبان‌هاي برگشتي و کانبان‌هاي توليد اين فرايند را کنترل مي‌کنند. مزيت عمده يک سيستم کانبان در اين است که تا زماني که در پايين‌دست براي کالا تقاضايي وجود نداشته باشد، کالايي توليد نمي‌شود. در نتيجه کالايي انبار نمي‌شود و نياز به رسيدگي به مقدار زياد کاهش پيدا مي‌کند. خسارت‌هاي ناشي از انبار و خواب کالا نيز کاهش مي‌يابد.
چهار اصل مهم در کانبان:
۱- استفاده از اين سيستم در شرايط حاضر به عبارتي براي اجراي اين روش نياز به تغيير يا کار خاصي نداريم و اين سيستم خود به خود اين تغييرات را به وجود خواهد آورد.
۲- همکاري اعضاي گروه و شرکت؛ در اين روش مقاومتي از سوي همکاران صورت نخواهد گرفت و به راحتي با استقبال آنان روبه‌رو خواهد شد.
۳- قبول کردن وظيفه افراد در کل سيستم؛ در اين سيستم وظيفه هر فرد در شبکه توليد کاملا مشخص است.
۴- هر فرد مساوي يک رهبر؛ در اين سيستم هر فرد خود به عنوان يک مدير شناخته مي‌شود.
اصولي که توسط شرکت تويوتا اجرا مي‌گردد:
- محصولات اوليه توسط کانبان نشانه‌گذاري مي‌گردند. (بر طبق کانبان توليد صورت مي‌گيرد).
- محصولات بعدي براساس اقلام مشخص شده توسط کانبان در محصولات اوليه، شماره‌گذاري مي‌گردند.
- هيچ محصولي بدون کانبان توليد و يا منتقل نمي‌شود. همه اجناس داراي کانبان هستند.
- محصولات معيوب از چرخه حذف مي‌شوند، در نتيجه محصولات ۱۰۰درصد بدون نقص هستند.
- کاهش تعداد کانبان، حساسيت‌ها را برمي‌انگيزد.
سيستم توليد، درست و به موقع : (Just in Time)
همان‌گونه که گفته شد کارت‌هاي کانبان به مثابه ابزار کنترل سيستم توليد به‌هنگام هستند. اکنون براي آشنايي بيشتر با فلسفه‌ي کانبان سيستم توليد به‌هنگام را نيز به صورت مختصر معرفي مي‌کنيم. سيستم توليد به موقع يکي از پيشرفته‌ترين سيستم‌هاي برنامه‌ريزي است. مخفف آن JIT، است. اين سيستم در دهه ۱۹۷۰ اولين بار در کشور ژاپن و توسط مهندس اووهنو مورد استفاده قرار گرفت. يکي از ويژگي‌هاي اين روش، ايجاد زبان مشترک در بين همه کارخانه‌ها بود، به طوري که براي همه موثر و کارا بود. از فوايد اين سيستم ميتوان به کاهش قابل توجه کار در جريان ساخت، کاهش زمان تحويل محصول به مشتري، کاهش فضاي مورد نياز، کاهش ضايعات، افزايش بهره‌وري، بهبود روابط با عرضه‌کنندگاني که بهتر و موفق‌تر هستند و بهره‌مندي از نيروي کار داراي انگيزه، راضي و بانشاط‌تر اشاره کرد.
اهداف JIT در بلندمدت و کوتاه مدت:
- بررسي درخواست مشتري.
- هدف‌گذاري براي بهبود مستمر و پيشرفت.
- طراحي کارخانه بر اساس افزايش توليد.
- برنامه‌ريزي براي کاهش هزينه و افزايش توليد.
- کاستن از ميزان ضايعات و تلفات.
- جلب رضايت مشتري.
محدوديت‌هايJIT :
- کاهش محصولات انبار به عنوان يک ذخيره استراتژيک سنتي.
- يکسان‌نبودن همکاري و هماهنگي در بين کارگران در کشورهاي گوناگون.
- وابستگي و عدم استقلال افراد.
- مقاومت در برابر تغييرات.
در سيستم JIT، زمان فاکتور مهمي محسوب مي‌شود. زمان توليد، زمان انبار‌داري محصولات، زمان حمل‌‌و‌نقل کالا و در نهايت زمان کنترل کيفيت، بسيار حايز اهميت هستند. در همين راستا، بهتر است فهرست و جدولي قابل انعطاف به صورت روزانه تهيه شود و دايما سعي در کاهش ضايعات و برقراري سيستم توليد بر اساس تقاضا داشته باشيم. از نظر رويکرد مديريتي توليد سيستم توليدي JIT، اصطلاح JUST IN TIME به اين معني است که تا درخواستي توسط مشتري ثبت نشده است، مواد خام از فروشنده تحويل نگردد که اين دقيقا عکس نظريه سنتي است که مواد همواره به خط توليد ارسال مي‌گردد. در اين روش در صوت نبود تقاضا خريد مواد اوليه هم صورت نمي‌گيرد. به اين سيستم، اصطلاحا ” سيستم کشش توليد تقاضا ” گفته مي‌شود.
