هنگام کار در چاپخانه، دستگاه تنفسي ما با دو دشمن قابل اجتناب روبه‌‌رو است، گازها و بخارات سمي و مضر ناشي از کاربرد حلال‌‌ها و شوينده‌‌ها و غبار کاغذ. هر دوي اين ذرات معلق در هوا به‌‌شدت به ريه‌‌ها آسيب مي‌‌رسانند و بايد حتي‌‌الامکان از طريق ايجاد تأسيسات مناسب از پخش شدن آنها جلوگيري کرد، اما به‌‌هر حال در هنگام کار بايد به‌شکل فردي هم با آنها مقابله کنيم. استفاده از ماسکها براي اين امر مورد توصيه متخصصان بهداشت است و البته اين ماسکها براي مقابله با آلودگي‌‌هاي شهري خارج از چاپخانه نيز به‌‌کار مي‌آيند. در مطلب حاضر با انواع ماسکها و کاربردهاي آنها آشنا مي‌‌شويم.
براي در امان ماندن از اثرات سوء ذرات معلق لازم است افراد در هنگام تردد در محيط‌‌هاي آلوده بهخصوص در مراکز شهرهاي بزرگ مانند تهران از وسيله حفاظتي مناسب تنفسي که بتواند ميزان مواجهه با اين نوع از آلاينده‌‌هاي هوا را به حداقل ممکن کاهش دهد استفاده کنند.
متاسفانه بعضا ديده ميشود که افراد با استفاده از ماسکهاي تنفسي نامناسب، با خيال راحت در کارگاه‌‌ها و اماکن آلوده رفت و آمد ميکنند و خود را در معرض ذرات معلق و ساير آلاينده‌‌هاي هوا قرار مي‌‌دهند Surgical mask از جمله ماسکهاي تنفسي محسوب ميشوند که هيچ‌‌گونه جلوگيري از مواجهه افراد با ذرات معلق را سبب نميشوند.
حال اين سئوال مطرح ميشود که ماسک حفاظتي مناسب در برابر ذرات معلق در هواي آلوده شهرها و کارگاه‌‌ها چه مشخصاتي دارد؟ ماسکها در دو تيپ FFP1 و FFP2 هستند که گاهاً با نام‌‌هاي P1و P2 هم در بازار عرضه ميشوند. اين ماسکها ميتوانند غلظت گرد و غبار را تا چهار برابر (FFP1) و ۱۰ برابر (FFP2) کاهش دهند. کارايي نوع مرغوب اين ماسکها تا ۹۴ درصد است. در عکس‌‌هاي اين مطلب دو نمونه از ماسکهاي نوع FFP2 نمايش داده شده است. اين ماسکها از الياف مصنوعي ساخت دست بشر تهيه شده است، الياف به‌‌هم پيچيده فضايي براي عبور ريزترين ذرات معلق باقي نمي‌گذارد.
نکته قابل توجه در اين ماسکها وجود سوپاپ جهت خروج هواي بازدمي است که ماسکهاي معمولي (Surgical mask) فاقد اين سوپاپ‌‌ها هستند. ماسکهاي N95 که جهت مواجهه با ميکرو ارگانيسم‌‌هاي عفوني به‌‌کار مي‌‌روند، اگرچه قابليت گرفتن ذرات را هم دارا هستند ولي به‌‌دليل عدم وجود سوپاپ خروجي جهت خروج هواي بازدمي براي استفاده در هواي آلوده شهرها توصيه نميشوند.
وجود سوپاپ، تنفس را تسهيل کرده و فرد احساس آرامش بيشتري در هنگام دم و بازدم مي‌کند. در صورت استفاده صحيح از اين ماسکها مي‌‌توان آنها را با آب نيمه گرم و صابون مايع تميز کرده و براي مدتي از آنها استفاده کرد؛ در صورتي‌‌که در ماسکهاي معمولي اين امکان وجود ندارد. نکته قابل توجه در استفاده از اين ماسکها اين است که نوع معمولي ماسکهاي FFP2 و FFP1 فقط قابليت جذب ذرات معلق هوا را دارند و در برابر ساير آلاينده‌‌ها بهخصوص گازها و بخارات تاثيري ندارند.
نوع خاصي از اين ماسکها در بازار موجود است که علاوه بر جذب ذرات معلق قابليت جذب برخي گازها و بخارات مانند بخارات مواد آلي (ترکيبات آروماتيک، MTBE و …) را دارا هستند. در ماسکهاي FFP2 مقداري ماده جاذب مانند ذغال فعال (Activated Charcoal) موجود است که توانايي جذب بخارات آلي را دارا است. اين ماده در بدنه ماسک به‌‌صورت يک پوشش وجود دارد تا در هنگام دم گازها و بخارات آلي را جذب کند. اين ماسکها در بازار با نام ماسک سوپاپ‌‌دار کربن‌‌دار با درجه فيلتراسيون FFP2 هم شناخته ميشوند.
گاهي سئوال ميشود که آيا ماسکهاي N95 براي استفاده در مکان‌‌هاي آلوده به ذرات معلق در شهرها مناسبند، در جواب بايد گفت که گرچه اين ماسکها توانايي مقابله در برابر نفوذ ميکرو ارگانيسم‌‌ها به سيستم تنفسي را دارا هستند و طبيعتا ذرات معلق ناشي از آلودگي هواي شهرها بزرگ‌‌تر از ميکرو ارگانيسم‌‌ها هستند ولي به‌‌دليل عدم وجود سوپاپ بازدمي براي بازه زماني طولاني تنفس با اين ماسکها مشکل است و توصيه مي-شود از ماسکهاي FFP2 سوپاپ‌‌دار استفاده شود.
يکي از عوامل اساسي و مهم در بقاي موجودات زنده هواست که بدون آن فعاليت‌‌هاي حياتي مختل ميشود. از اين رو استنشاق هواي پاک و توجه به آنچه از طريق تنفس وارد بدن ميشود، اهميت زيادي دارد؛ اما اين روزها آلودگي ناشي از گردوغبار در بسياري از موارد مشکلات زيادي براي شهروندان به‌‌وجود آورده است.
سازمان هواشناسي نيز در اطلاعيه‌‌هاي خود نسبت به‌‌وقوع گردوغبار در روزهاي باقيمانده سرد سال بهخصوص در مناطق غربي و جنوبي کشور هشدار مي‌‌دهد.
پديده گردوغبار رويدادي طبيعي است که در بخش‌‌هايي از جهان که داراي مناطق خشک و بياباني وسيع هستند، ايجاد ميشود؛ در ايران نيز چند سالي است که به‌‌دليل وزش بادهاي شديد در بيابان‌هاي کشورهاي همسايه به‌‌ويژه عراق، عربستان و اردن، اين پديده تشديد شده است و تبعات آن کشور ما؛ به‌‌ويژه مناطق غربي، جنوب غرب و تا حدودي مرکزي را دربر گرفته است.
هرچند ذرات جامد به‌‌صورت معلق در جو زمين همواره وجود دارند اما تراکم اين ذرات مانند هر متغير ديگري، اگر از محدوده‌اي فراتر رود خسارت‌‌زا و خطرناک خواهد بود. ذرات گرد و غبار از نظر اندازه کاملا متفاوت هستند و از درشت (غيرقابل تنفس) تا ريز (قابل تنفس) طبقه‌بندي ميشوند. ذرات درشت گرد و غبار حداکثر ميتوانند به داخل بيني، دهان و حلق راه پيدا کنند اما ذرات ريز ميتوانند به اعماق بيشتر و نواحي حساس مجراي تنفسي و ريه نفوذ کنند.
ذرات ريزتر داراي اثرات بالقوه مهمي بر سلامت انسان هستند. بيشتر ذراتي که در پديده گردوغبار حضور دارند از نوع درشت يا غيرقابل تنفس هستند و تهديد جدي براي سلامت مردم ايجاد نمي‌کنند، هر چند ممکن است در افرادي که سابقه بيماري‌هاي تنفسي دارند مشکلاتي پديد آورد. آثار کوتاه مدت آلودگي هوا بيشتر شامل حساسيت چشم‌ها، بيني و حلق، عفونتهاي دستگاه تنفسي، سردرد، تهوع و واکنش آلرژيک است. اما اين پديده در درازمدت نيز ميتواند بيماري مزمن تنفسي، سرطان ريه، بيماري قلبي و حتي آسيب به ساير ارگان‌هاي بدن را ايجاد کند.
سرفه، افزايش حساسيت در برابر عفونتهاي تنفسي، تأثيرات سوء بر قفسه صدري، افت کارايي سيستم ايمني بدن، تشديد عوارض در بيماري‌هاي قلبي، کاهش کارايي تنفس و تنگي نفس، تنفس سريع با عمق تنفس کم و وخامت بيماري‌هاي مزمن ريوي مثل برونشيت از عوارض تنفس در گردوغبار است.
گردوغبارهاي محلي و ريزگردها به مخاط دستگاه تنفسي، حلق و حنجره آسيب جدي وارد ميکنند، به‌‌طوري‌‌که حتي فعاليت دستگاه تنفسي افراد سالم نيز در مواجهه با اين گردوغبارها دچار اختلال ميشود، بنابراين در شرايطي که نياز به حضور طولاني مدت در فضاهاي آزاد وجود داشت، استفاده از ماسکهاي تنفسي براي افراد در معرض خطر يا استفاده از دستمال خيس ميتواند از ورود ريزگردها به مخاط دهاني و سيستم تنفسي جلوگيري کند.
فيلتراسيون يکي از راه‌هاي کنترل ورود ذرات معلق هوا به بدن است. هر چند از ماسکهاي موجود در بازار، ذرات با قطر کمتر از ۱۰ ميکرون رد ميشود اما استفاده از اين ماسکها براي جلوگيري از حساسيت بيني و دهان در هواي آلوده توصيه ميشود.
بايد توجه داشت که حداکثر مدت زمان به‌‌کارگيري ماسکهاي رايج بين ۵/۱ تا ۲ ساعت است و پس از گذشت مدت زمان مذکور، تعويض ماسک ضرورت دارد.
ماسکهاي کاغذي معمولي و دستمال نمي‌توانند جلوي ورود ذرات ريزگرد و غبار به سيستم تنفسي ما را بگيرند، بنابراين استفاده از آنها توصيه نمي‌شود و ماسکهاي ويژه‌‌اي که براي اين منظور طراحي شده است و با عنوان ۱P و ۲P عرضه ميشود براي اين شرايط تا حدي مناسب است.
