سنگ بنای این موزه را قدیمی ترین چاپخانه ایران گذاشته است
سفر به بوشهر در اوایل اردیبهشت، یاد سفر ۲۰ سال پیش و بازدید از چاپخانه علوی، قدیمی‌ترین چاپخانه مشغول به کار در ایران و دیدار با سید ابوالقاسم علوی مدیر آن روز چاپخانه را زنده کرد. همچنین یاد سید مهدی برادر کوچک‌تر را که پس از ایشان، سرپرستی چاپخانه را عهده‌دار بود و البته حضور ایشان در تهران، فرصتی مغتنم بود برای ما که از گنجینه‌ی معرفت این خانواده‌ی فرهنگی خوشه برچینیم.
خانواده‌ی علوی به خوبی از جایگاه خود و ارزش چاپخانه‌ای که از فردای انقلاب مشروطه تا امروز چراغش را روشن نگاه داشته‌اند، آگاه بودند. آنها فراتر از حفظ چاپخانه، به فکر ایجاد مرکزی فرهنگی برای حفاظت و ارائه میراث فرهنگی چاپ و مطبوعات بوشهر برآمدند و به این منظور عمارت خانوادگی را به این کار اختصاص دادند.
بنابراین بازدید از موزه‌ی چاپ و تاریخ مطبوعات بوشهر یکی از اولویت‌های سفر امسال من به بوشهر بود و چه حسن تصادفی که همزمان با مدیر موزه به آنجا رسیدم. عبدالرحمن برزگر نویسنده و از چهره های فرهنگی و کارکشته‌ی مطبوعات و سردبیر سابق هفته نامه نصیر بوشهر که از شروع کار آماده‌سازی عمارت و راه‌اندازی به‌عنوان مدیر این موزه مشغول به کار بوده است، با عشق و نکته‌سنجی از شکل‌گیری این مرکز فرهنگی با ما سخن می گوید.
عمارت موزه در بافت تاریخی بوشهر در محله بهبهانی واقع شده است. این عمارت با داشتن حیاط مرکزی وسیع و دو طبقه اتاق‌ها و پنجره‌های رنگی با قوس‌هایی زیبا که خاص معماری بوشهر است، اصالت و اعتبار خانواده‌ی علوی را به یاد می‌آورد. نخل سر به فلک کشیده، چون پرچمی افراشته، شکوه این میراث را دوچندان کرده است. کیوسک مطبوعات که در این حیاط ساخته شده، یادآور ده‌ها عنوان از تاریخ مطبوعات بوشهر و روزنامه فروشی , و نشر
یاتی است که اغلب در چاپخانه‌ی علوی چاپ می‌شدند.
اینجا و آنجا ماشین‌های قدیمی چاپ، در حال آماده‌سازی برای نمایش در موزه‌اند. بعضی دستگاه‌ها باز شده و تمام پیچ و مهره‌هایشان تمیز و روانسازی می‌شوند. چند تای دیگر پس از تعمیر، برپا شده و پرداخت می‌شوند.
همه کارکنان با دقت و صبورانه به اشیا و در و دیوار موزه جان می‌بخشند. در گوشه تالار سمت راست، آرامگاه مرحوم سید مهدی علوی (درگذشته ۶ آذر ۱۳۹۹) جای گرفته، با تصویری از او با همان لبخند آشنا که گویی با اشتیاق شاهد شکل‌گیری موزه است. روی دیوارها بعضی روزنامه‌های قدیمی در قاب نشسته‌اند.
تاریخچه چاپ علوی بوشهر
عبدالرحمن بزرگر، با اشاره به عکس‌هایی که روی دیوار است می‌گوید: «این عکس سید عبداله علوی بهبهانی است که به سید عبداله صحاف مشهور بودند. ایشان جد سید مهدی و بنیان‌گذار چاپخانه علوی است. در ۳۱ شهریور سال ۱۲۸۶ (یعنی یک سال پس از انقلاب مشروطه) چاپخانه علوی را در بوشهر تاسیس کردند (این روز مصادف با نیمه شعبان ۱۳۲۵ قمری بود). در بدو تاسیس دستگاه‌های چاپ سنگی و چاپ سربی را از هندوستان آوردند، به همراه چهار کارگر هندی که به چاپ آشنا بودند. بعدها که ماشین‌های چاپ دستی و لترپرس آمدند، چاپ علوی خود را به‌روز کرد. سپس این ماشین‌هایی که در موزه می‌بینید و بعضی از آنها قدمت صد ساله دارد، به کار گرفته شدند.
این روزنامه چاپ سنگی که در قاب می‌بینید، نمره‌ی اول روزنامه مظفری است که در سال ۱۳۱۹ به مدیریت میرزا عبدالحمیدخان متین‌السلطنه منتشر شد.
روزنامه مظفری و مدیران آن در دوره صدرات عین‌الدوله و نیز پس از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه، ماجراهایی داشته که داستان مفصلی دارد. اما این نکته گفتنی است که چاپخانه‌ی مظفری هم چند سال قبل از چاپ علوی در بوشهر دائر شده بود که در واقع شعبه‌ای از مطبع مظفری بمبئی در بوشهر بود.
سید عبداله صحاف (علوی بهبهانی) چند سال با چاپ مظفری همکاری داشت. سپس از مدیر آن اجازه گرفت که چاپخانه‌ای برای خود تاسیس کند و در سال‌های اولیه راه‌اندازی چاپ علوی باز هم با چاپ مظفری همکاری داشت ولی چاپ مظفری تعطیل شد.
بنابراین چاپ علوی بوشهر اکنون قدیمی‌ترین چاپخانه‌ی دائر ایران است که از سال ۱۲۸۶ تا امروز تداوم داشته و امروز توسط نسل پنجم خاندان علوی اداره می‌شود.
بد نیست بدانید که خواهر مرحوم سید ابوالقاسم و سید مهدی علوی که سایه ایشان بر سر جوان‌ترهای خانواده است، در چاپخانه‌ی علوی حروف‌چین بود. بانو فاطمه بیگم علوی در زمان خود بسیار پیشرو بوده و از معدود زنانی است که در صنعت چاپ ایران چنین فعالیتی داشته اند.»
۱۱۰ سال تاریخ مطبوعات بوشهر
از دستگاه‌های چاپ سنگی چیز زیادی باقی نمانده، اما آرت ورک یک صفحه روزنامه را که برای چاپ سنگی آماده شده، می‌توان دید. یک نسخه اصلی از روزنامه “حبل‌المتین” و “نورافشان” در کنار تصاویر صفحات روزنامه‌های دیگر، مثل روزنامه جنوب دیده می‌شوند.
صحبت از دستگاه‌های چاپ به سابقه‌ی مطبوعات بوشهر کشیده می‌شود. برزگر از طرح‌های موزه برای ارائه مطبوعات قدیمی می‌گوید: «بد نیست بدانید روزنامه ندای جنوب یک سال پس از کودتای ۲۸ مرداد یعنی در سال ۱۳۲۹ به مدیر مسئولی و سردبیری سید ابولقاسم علوی در چاپخانه علوی چاپ می شده و پس از چند سال روزنامه نور افشان توسط خانم شوکت سلامی از بانوان صاحب سبک و پیشرو اقدام به انتشار مسائل روز، به ویژه زنان در جنوب می کند. محتوای روزنامه‌هایی که طی ۱۱۰ سال گذشته در بوشهر چاپ و منتشر می‌شده‌اند، در اینجا آرشیو دیجیتالی برای بارگذاری و تولید محتوای متعدد شده است. تعداد ۱۳ عنوان روزنامه قبل از انقلاب در بوشهر داشته‌ایم، روزنامه‌های بعد از انقلاب هم فایل شده‌اند. بنا داریم دستگاهی لمسی در موزه مستقر کنیم که با انگشت بتوان روی صفحه‌ی آن، نشریه موردنظر را انتخاب و متن و تصویر آن را مشاهده کرد.»
سابقه فرهنگی و تاریخی بوشهر
بوشهر در جنوب ایران، چه پیشینه‌ی فرهنگی پرمایه‌ای دارد! برزگر در پاسخ به این حیرت و تحسین ما به جنبه‌هایی از تاریخ بوشهر اشاره می‌کند: «بوشهر در تاریخ معاصر ایران، جایگاه مهمی داشته است. اولین مدرسه نوین در جنوب ایران سال ۱۲۷۸ به نام مدرسه سعادت در بوشهر تاسیس شد. بعدها کتاب‌های این مدرسه هم در چاپخانه علوی چاپ می‌شد. سینمای بوشهر هم در سال ۱۲۹۹ افتتاح شد. بوشهر به‌خاطر وقایع تاریخی و موقعیت استراتژیک در کنار خلیج‌فارس، دستخوش تحولات فرهنگی و سیاسی خاصی بوده که به نحوی به چاپخانه هم مربوط می‌شدند. مثلا دیلی‌نیوز، بولتن کنسولگری انگلیس در بوشهر چاپ می‌شده که اخبار جنگ را پوشش می‌داد و انگلیسی‌ها آن را می‌آوردند در کوچه‌های بوشهر با صدای بلند می‌خواندند.
چهره‌های فرهنگی و هنری، روزنامه‌نگاران و نویسندگان و پژوهشگران بوشهری خود فهرست بلند بالایی را شامل می‌شوند که در هر رشته، به جای خود، شناخته شده‌اند.»
پاسداری از فرهنگ
برزگر در پایان به اهمیت حفظ میراث فرهنگی اشاره می‌کند که مردم بوشهر به آن ارج می‌نهند و از موسیقی گرفته تا شعر، داستان کوتاه و تاریخ و مطبوعات و چاپ، سینه به سینه و نسل به نسل آن را نگه داشته‌اند. او برای نمونه به خاندان علوی اشاره می‌کند: «خاندان علوی، به‌ویژه آقای شهرام علوی و مرحوم سید مهدی علوی با اهدای این عمارت بزرگ و ارزشمند که ۵۸۰ متر زمین و ۱۲۰۰ متر بنا دارد و یکی از ساختمان‌های زیبا و سالم قدیمی در بوشهر است، تاریخ پرمایه چاپ و مطبوعات بوشهر را حفظ کردند. اگر این اقدام آنها نبود، همه این ماشین‌ها شاید تا حالا به‌عنوان آهن‌قراضه حراج شده بود، اما به لطف درایت ایشان این گنجینه‌ی فرهنگی به نام خانواده‌ی علوی، تا سالیان سال به روی همگان باز خواهد بود. امیدوارم که ظرف دو، سه ماه آینده، این موزه افتتاح شود و پذیرای بازدیدکنندگان باشد..»