افزايش بهرهوري در توسعه اتوماسيون کارگاهي از علل اصلي گسترش آن با سرعت فزاينده بوده است: دقت بيشتر، کارايي بالاتر و بسياري مزاياي ديگر را ميتوان براي توسعه اتوماسيون برشمرد. بااينحال، اتوماسيون به آموزشهاي فراوان و به توسعه فرهنگ رفتاري در محيطهاي کارگاهي مبتنيبر اتوماسيون لازم دارد. «اميد طلايي» در اين مطلب به بيان ريزهکاريهاي جالبي در توسعه اتوماسيون ميپردازد.
بديهي است که با وجود تمام مزايا و منافعي که گسترش و توسعه صنعت براي نسل بشر به دنبال داشته است، سر منشأ خطرات و نارسائيهاي مختلف نيز بوده که آمار نگران کننده و بعضا وحشتناک حوادث کوچک و بزرگ که هر لحظه در گوشهاي از اين دنياي پهناور رخ ميدهد، بيان کننده همين امر است. از طرفي ديگر هر چند در ساليان اخير بسياري از کشورهاي جهان موفق شدهاند با بهکارگيري روشهاي کنترلي مناسب و ارائه آموزشهاي لازم به همراه نظارت و کنترل دقيق، روند رشد آمار حوادث را کند ساخته و به نتايج مطلوبي برسند؛ ولي متأسفانه در کشور ما عوامل مختلفي نظير «نبود اعتقاد کافي به سودآوربودن رعايت و به کار گيري اصول ايمني در محيطهاي شغلي»، «عدم آشنايي کافي با روشهاي کنترل خطرات»، «ضعف قوانين و مقررات» و مهمتر از آن «نبود پشتوانه کافي براي قوانين موجود»، «ضعف شديد در سيستمهاي نظارتي»، «کمبود نيروهاي ماهر و متخصص در زمينه ايمني»، «ضعف در نظامهاي آموزشي» و در يک کلام «بسندهکردن به اصل «توسعه پايدار» در حد يک شعار» دستبهدست هم داده تا ايمني محيطهاي کاري در کشور وضعيت بسيار نگران کنندهاي به خود بگيرد. مسائل مرتبط با اتوماسيون و توسعه هر چه بيشتر آن در محيطهاي کاري از جمله عوامل موثر بر سطح ايمني در کار است.
الف) اتوماسيون چيست؟
اتوماسيون عبارت است از علم بهکارگيري مجموعهاي از سيستمهاي پيچيده مکانيکي و الکترومکانيکي و کامپيوتري در عمليات و کنترل فرايندهاي توليد.
اتوماسيون بايد به عنوان يک روند تدريجي مدنظر قرار گيرد نه اينکه جاي گزيني براي فعاليتهاي انسان توسط ماشين باشد.
اغلب کشورها براي افزايش بهرهوري سعي در خودکارکردن عملياتتوليد دارند. چنين کشورهايي تمايل به اتوماسيوني با يک روند پيشرونده دارند. اين روشي است که بارها براي تشکيل «جزاير اتوماسيون» و نهايتا اتصال آنها به هم براي ايجاد يک کارخانه کاملا خودکار مورد استفاده قرار گرفته است.
ب)اثرات اتوماسيون بر روي عملکرد کارگران
اين گزاره که اتوماسيون به صورت مستقيم يا غير مستقيم بر روي کار دستي، آگاهي و مهارتهاي کارگران، روابط اجتماعي بين آنها و تلاشهاي فيزيکيشان اثر دارد، مورد توافق همه است. در مجموع اتوماسيون تعداد کارگران به ازاي واحد سطح کارخانه را کاهش داده و در بعضي موارد کارگران را از ماشينها جدا ميکند؛ اما درحاليکه از ميزان کارهاي جسماني ميکاهد بار رواني کارگران را افزايش ميدهد.
ج) ارتباط بين سطح اتوماسيون و ملزومات کار:
حدود مختلف اتوماسيون ملزومات و عملکرد کارگران را تحت تأثير قرار ميدهد، که هر کدام از آنها به طور مختصر توصيف شدهاند.
– کار دستي مستقيم
زماني حداکثر است که سطح اتوماسيون به حداقل برسد و با افزايش سطح اتوماسيون مقدار آن کاهش مييابد. کار دستي مستقيم زماني صفر ميشود که سطح به حداکثر مقدار خود برسد.
– کار دستي غير مستقيم
زماني وجود نخواهد داشت که سطح حداقل بوده و زماني به حداکثر ميرسد که سطح اتوماسيون نيز حداکثر باشد.
– ضرورتهاي دانشي و مهارتي
زمانيکه سطح در حداقل مقدار خود است، اين ضرورت به حداکثر ميرسد. زمانيکه سطح ما بين حداقل و حداکثر است به حد صفر رسيده و يا به بالاتر از نقطه مياني سطح نيز ميرسد که اين امر اساسا در ارتباط با نگهداري و تعميرات براي رسيدن به سطح اتوماسيون بالاتر است.
– اثرات متقابل اجتماعي
زماني حداکثر است که سطح حداقل باشد؛ بنابراين افزايش سطح، اثرات متقابل اجتماعي را کاهش ميدهد. اگر تعدادي از کارگران در کنار هم در يک اتاق کنترل قرار گيرند، ممکن است که اين اثرات افزايش يابد.
– ريتم کار
ريتم کار براي مقادير پايين سطح تحت کنترل کارگر بوده، ولي با افزايش سطح کنترل کارگر به ريتم کار کاهش مييابد.
– تلاشهاي جسماني
براي مقادير پايين سطح در حداکثر مقدار خود قرار دارد و زمانيکه سطح به حداکثر برسد، اين تلاشها تقريبا کمترين است.
بهبود ايمني در کارخانجات خودکار:
نتيجه توسـعه توليـد تغييــر در ســطح اتوماسيون است. اين توسعهها به شکل خودکارشدن تجهيزات توليد و جابهجايي خودکار مواد نمود پيدا ميکند. تغييرات رخ داده در اين سطوح خود باعث بهوجود آمدن مخاطرات ناشناختهاي شده است. در يک کارخانه هر چقدر هم خودکار شده باشد، همواره انسان به نحوي در بعضي از موارد دخالت خواهد داشت.
براي مثال بعضي از کارهايي که در سيستم خود کار توسط انسان انجام ميشودعبارتانداز:
۱- برداشتن مواد ۲-اتصالدادن قطعات ۳- برنامهريزي و اصلاح و تعديل آن ۳- تنظيم ابزارها و قلابکردن و بستن وسايل ۵- پالايش سيستم ۶- تعيين محل بخشهايي که درست کار نميکند و برطرفکردن عيب آنها ۷- سرويس و نگهداري.
منابع خطرات مربوط به اتوماسيون
مخاطرات اتوماسيون به پنج دسته طبقه بندي ميشوند:
۱) کنترل: اشتباه در کنترل ممکن است ناشي از خطاي سيستمهاي کنترلي، خطاهاي نرمافزاري و عيبهاي الکتريکي باشد.
بر اساس اطلاعات رفرنس ۸۳ درصد حوادث در اثر راهاندازي ناخواسته، ۵ درصد ناشي از ناتواني در متوقفکردن، ۱۱ درصد به خاطر حرکتهاي عمدي و ۱ درصد بر اثر حرکتهاي غير طبيعي بوده است.
۲) حضور در محوطه کاري ماشين: وقتي که ماشين در حالت خود کار عمل ميکند، به طور طبيعي از طريق تدابير ايمني مناسب از حضور اپراتور در محوطه کاري ماشين جلوگيري ميشود. اپراتور ممکن است بنا به دلايل زير وارد محوطه کاري شود:
الف)ماشين به طور مناسب حفاظ گذاري نشده باشد.
ب) بعضي از عمليات دستي ضروري باشد.
ج) لازم است که اپراتور تعمير را در حالت فعاليت ماشين تکميل کند؛ براي مثال بهدليل جايگزيني غلط و انجام تنظيمات ضروري در حين فعاليت دستگاه.
د) طراحي ماشين طوري است که امکان خاموشکردن آن وجود ندارد.
۳) خطاي انساني: تجهيزات خود کار با تجهيزاتي که به نگهداري تخصصي و مهارتهاي شغلي نياز دارند کاملا متفاوت هستند. در صورتيکه اپراتورها به طور مناسب تحت آموزش قرار نگرفته باشند، تصميمگيري درباره واکنشهاي لازم در شرايط اضطراري براي آنها مشکل خواهد بود.
بر اساس اطلاعات رفرنس در ۹۸ درصد موارد خطاي انساني از طريق سيستم کنترل قابل شناسايي بوده است.
طبقهبندي خطاي انساني با يک سيستم کنترل:
۱- برخورد ناخواسته با کليد راهانداز ۲۹ درصد
۲- برخورد ناخواسته با ساير کليدها ۱۷ درصد
۳- حرکات اشتباهي ۸ درصد
۴- انجام کارهاي تکراري …
۵- اشتباه در مانور ۱۴ درصد
۶- ناآشنابودن کارکرد براي اپراتور ۱۴ درصد
۷- عدم اطلاع از حضور شخص ديگر در منطقه خطر ۱۲ درصد
۸- نامشخص ۴ درصد
خطاهاي الکتريکي- هيدروليکي- پنوماتيکي:
در اين حالت با توجه به نوع وسيله کنترل ماشين، احتمال وقوع آتشسوزي و افت شديد فشار و آتشسوزي وجود دارد
خطرات مکانيکي: اين امر ممکن است بر اثر حمل قطعات و بارهاي اضافي و يا کاهش درجه قابليت اطمينان سيستم ناشي از خوردگي يا خستگي باشد.
ايمني تجهيزات خودکار: بر اساس قوانين و کدهاي ملي، نصب تعدادي از وسايل ايمني بر روي تجهيزات خودکار الزامي است. علاوه بر قوانين اجباري رسمي مجموعهاي از استانداردها که توسط بعضي از سازمانها ارائه شدهاند، نيز حائز اهميت هستند.
تعدادي از سازمانهاي ياد شده عبارتاند از: اداره کل بهداشت و ايمني حرفهاي (osha)، انيستيتوي استانداردهاي ملي آمريکا (ansi)، انيستيتوي استانداردهاي ملي آلمان (din)، هيأت اجرايي ايمني و بهداشت (hse)، با توجه به موارد ياد شده کسب اطمينان از کاملبودن وسايل ايمني لازم قبل از نصب تجهيزات خود کار الزامي است.
پيشنهادهايي براي بهبود ايمني در صنايع خودکار
عموما در حال حاضر قوانين محکمي براي بهکار گيري ايمني در کارخانجات خودکار وجود ندارد، اگر چه ارزيابي خطرات و ريسک جراحات و تجزيه و تحليل دستورالعملهاي ايمني الزامي است.
بر اساس اين اطلاعات بدون توجه به ميزان آن تکنيکهايي نظير: نمونهبرداري از رفتار ايمني- ارزيابي و ايمني همراه با تجزيه و تحليل روند ميتواند در تجزيه و تحليل و پيشبيني و ارزيابي عملکرد ايمني صنايع خود کار مفيد باشد.
همچنين ميتوان از دادههاي جمعآوري شده به منظور توسعه بانک دادهها وسيستمهاي تخصصي نيز استفاده کرد.
سرانجام بايد دستورالعملهاي انتخاب کارگران مناسب و برنامههاي آموزشي اجرا شده و موفقآميزبودن آنها به صورت دورهاي ارزيابي شود.
علل کمک کننده در بروز حوادث:
براي درک کامل علل يک حادثه، شناخت دقيق عاملهاي کمک کننده و عوامل مستقيم حادثه ضروري است.
در گذشته جهت جلوگيري از وقوع حوادث تأکيد اصلي بر روي اعمال و شرايط ناايمن بود؛ درحاليکه امروزه مشخص شده است که اگر قبل از وقوع حادثه علل کمک کننده برطرف شوند، به احتمال زياد فرايند پيشگيري از بروز حادثه تسريع خواهد شد.
لازم به ذکر است که اين علل به صورت اجمال عبارتاند از (البته توضيح راجع به اين مسائل زياد است و ميتوان راجع به هر قسمت جداگانه تحقيقات وسيع به عمل آورد و…):
الف) عملکرد ايمني سرپرستان:
۱- تجزيه و تحليل مخاطرات شغلي
۲- اجراي مقررات ايمني
۳- دانش و آگاهي کافي از اصول ايمني
۴- مشارکت کارگران در ايمني
۵- انطباق شغل با کارگر
۶- گسترش شرايط کاري ايمن
ب)شرايط روحي کارگران:
۱- اطلاعات ايمني
۲- هماهنگي چشم و دست
۳- رفتارهاي کارگران
۴- عکسالعملها و ثبات عاطفي
ج) شرايط جسماني کارگران:
۱- براي يافتن کارگري با شرايط جسماني لازم يک شغل انجام معاينات قبل از استخدام ضروري است.
۲- براي اطمينان از اينکه مواجههاي محيطي تأثير سويي بر روي شرايط جسماني کارگران ندارد، انجام معاينات دورهاي الزامي است.
۳- به هنگام تغيير شغل کارگران انجام معاينات دقيق از شرايط جسماني آنها الزامي است.
د) ارزيابي شرايط کمک کننده در بروز حوادث و تهيه چکليست.