گفت و گو با مدیران نشر نردبان و نشرنو
آذین گودرزی
اگرچه بیماری کرونا در سراسر جهان، مشکلات بسیاری را در زندگی و صنایع مختلف به ویژه بازار چاپ و نشر ایجاد کرده است، اما آمار اتحادیه ناشران امریکا با فروش کتاب های چاپی به ۷۵۰.۸۹ میلیون واحد در سال ۲۰۲۰ گویای آن است که این صنعت رشد ۸.۲ درصدی داشته که بالاترین افزایش سالانه از سال ۲۰۱۰ تاکنون بوده است. در ایران اما آمار متفاوت است.
افزایش تعداد عناوین و کل شمارگان در سال ۹۸ نسبت به سال ۹۷، گویای رشد تولید و فروش کتاب در سال قبل از کروناست، اما سال ۹۹ با تداوم همه‌‌گیری کرونا، شاهد کاهش تولید و فروش کتاب هستیم. تعداد کل شمارگان که در سال ۹۸، حدود ۲۰ درصد نسبت به سال ۹۷ افزایش یافته بود، در دوره مشابه سال ۹۹ با کاهش ۳۰ درصدی حتی از شمارگان سال ۹۷ هم پائین‌تر رفت.
علت این کاهش را بیش از هر چیز باید، به وضع اقتصادی و سبد خرید خانوار نسبت داد.
جدول ۱- آمار نشر کتاب از فروردین تا بهمن ماه سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹
نتیجه گرانی هزینه تمام شده کتاب و کاهش قدرت خرید مردم، غیر از این نمی‌تواند باشد. مبلغ سبد هزینه خانوار که در سال ۹۸ به ۸ میلیون می‌رسید، در سال ۹۹ به ۱۰ میلیون رسید. بنابراین، کتاب از اولین کالاهایی است که از این سبد خارج می‌شود.
قیمت کتاب در ستون آخر جدول (۱) هم مؤید این نظر است. در حالی که کل شمارگان کتاب در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۷ میلیون جلد کمتر از کل شمارگان در سال ۱۳۹۷ است، قیمت کل کتاب‌های تولید شده در سال ۹۹ مبلغی حدود ۱۴ میلیارد ریال بالاتر از قیمت کل کتاب‌های تولید شده در سال ۹۷ است.
در ادامه با دو ناشر نامدار در حوزه کتاب کودک و بزرگسال، (رضا کروبی مدیر نشر نردبان و محمدرضا جعفری مدیر نشر نو) درباره وضعیت نشر و بازار کتاب در دوره کرونا گفتگو می‌کنیم.
وضعیت چاپ و نشر کتاب های کاغذی در دوره اپیدمی کرونا را چطور ارزیابی می‌کنید؟
رضا کروبی: مقداری از فروش در کتابفروشی‌ها به فروش آنلاین منتقل شد. من درصد دقیق ندارم اما آن طور که می‌دانم بعضی از کتابفروشی‌ها و انتشاراتی‌ها، حتی ده تا بیست درصد فروش معمولی‌شان را توانستند آنلاین کنند. در آغاز کرونا تا وقتی که سهمیه کاغذ تا پارسال برقرار بود، انتشار کتاب با مقداری کاهش ادامه داشت، وقتی کلا سهمیه کاغذ قطع شد، یک سری از کتابها به طور کلی موضوعیت نداشت که چاپ شود چون این قدر قیمت‌ها بالا در می‌آمد که دیگر با کاغذ آزاد به صرفه نبود و می‌دانید کتاب هم تنها کالایی است که به نظر من قیمتش به آن صورت تغییر نمی‌کند و شما هنوز هم می‌توانید بروید کتاب‌های قیمت قبلی را پیدا بکنید. بنابراین آنچنان جا ندارد که شما با کاغذ هر قیمتی، بتوانید کتاب تولید کنید.
محمد رضا جعفری: اگر از منظر تولید و انتشارا در موسسه نشر نو بخواهم پاسخ بدهم، حجم تولید ما چندان تفاوتی با دوره پیش از کرونا نداشته و کتاب‌هایی که در برنامه بود، به تدریج منتشر شده‌اند، البته تا الان. چون در ماه‌های اخیر وضعیت کاغذ به طور چشمگیری بحرانی‌تر شده است. اما از منظر کلی، فکر می‌کنم بیش از کرونا وضعیت بحرانی اقتصاد ایران مساله ساز بوده است. کرونا به دلیل محدودیت هایی که در کار و زندگی مردم ایجاد کرد، می توانست فرصتی برای افزایش کتابخوانی در مردم باشد، اما ظاهرا چنین نشد. چون همزمان با پدید آمدن فرصت و امکان برای کتابخوانی، افزایش شدید قیمت ها و همچنین در مضیقه قرار گرفتن اقشار بیشتری از مردم مانع افزایش تولید کتاب شد. از سوی دیگر، همین مشکلات اقتصادی گروه کثیری از ناشران کوچک را به محاق برد و از دور خارج کرد. آمار خانه کتاب نشان می دهد که در سال ۹۷ حدود ۸۵ هزار عنوان کتاب منتشر شده است و این آمار در سال ۹۸ به ۱۰۵ هزار عنوان رسیده است و در سال ۹۹ با شیوع کرونا ۸۳ هزار عنوان منتشر شده است، یعنی چیزی در همان حدود سال ۹۷. بنابراین شیوع کرونا را نمی توان فاجعه ای در روند انتشار کتاب دانست هرچند که از میزان فروش این کتابها آماری در دست ندارم.
نمایشگاه کتاب که به صورت آنلاین برگزار شد چقدر در فروش ناشران تاثیر داشت؟
رضا کروبی: خیلی از انتشاراتی‌ها مقداری از فروش‌شان را در همان دوران (نمایشگاه کتاب تهران) انجام می‌دادند، بعضی‌ها تا ۱۵ درصد کل فروش سالیانه‌شان در نمایشگاه کتاب تهران انجام شد. نمایشگاه مجازی کتاب تا حدی، به فروش ناشران کمک کرد اما باز تاثیر قابل توجهی روی فروش کتاب‌های کاغذی نداشت.
محمدرضا جعفری با بیان این که نمایشگاه آنلاین دست‌کم تا مدت‌ها نمی تواند جای نمایشگاه حضوری را بگیرد، می‌گوید: ما در این نمایشگاه شرکت نکردیم ولی آمار و ارقامی که از همکاران شنیدم قابل قیاس با فروش حضوری نبود. البته اشکالات اجرایی نیز در این کاهش فروش بی تاثیر نبود
برای افزایش فروش از چه شیوه‌هایی استفاده می‌کنید؟ فروش آنلاین هم دارید؟
رضا کروبی: بله فروش آنلاین ما در دو سال اخیر خیلی توسعه پیدا کرد. مثلا از دو، سه درصد تا حتی نزدیک ۲۰ درصد کل فروش ما هم رسید. وقتی تخفیف می‌گذاریم، فروش‌مان خیلی بالا می‌رود، وقتی تخفیف نمی‌گذاریم، فروش کمتر است. اما از این طرف دست‌مان بسته است چرا که اگر مرتب تخفیف بگذاریم، شرکت‌های پخش کتاب دیگر راغب نیستند از ما کتاب بگیرند چون ممکن است عده زیادی بروند مستقیما از سایت خرید کنند. بنابراین ما باید تعادلی برقرار کنیم. ما ۴ سال پیش، ۲ درصد فروش-مان هم آنلاین نبود. کرونا کمک کرد که فروش آنلاین و بازار دیجیتال مارکتینگ گسترش پیدا کند البته هنوز ما خیلی با آمارهای جهانی از لحاظ فروش آنلاین فاصله داریم. دیجی کالا تحقیقات کاملی انجام داده در مورد بازار دیجیتال مارکتینگ در ایران و فروش دیجیتال که خیلی مفصل و خوب با جزئیات همه این مسائل را بررسی کرده است.
محمدرضا جعفری بهترین روش برای افزایش فروش را، منتشر کردن کتاب‌های خوب و مطابق با نیازهای جامعه می‌داند و اضافه می‌کند: علاوه بر این عقیده دارم که حمایت از کتابفروشان یکی از وظایف اصلی همه ناشران است. بنابراین بهترین شیوه را افزایش حضور کتاب‌های ناشران در کتابفروشی ها می‌دانم، اما برای رفاه حال خریدارانی که دسترسی آسان به کتابفروشی ها ندارند، فروش آنلاین هم داریم.
آیا از فروش ebook و کتاب‌های گویا در دوران کرونا هم استفاده کرد‌ه‌اید؟
رضا کروبی با اشاره به این که چند سال پیش برای کتاب کودک اولین بار رادیو نردبان را راه اندازی کرده‌اند می‌افزاید: حدود ۲۰۰ کتاب را قبل از این برنامه‌ها، به صورت رایگان در سایت‌مان گذاشتیم. اما برای دوران کرونا کار خاصی در این زمینه نکردیم، الان سایت نردبان را عوض کرده و آن را سایت فروشگاهی کرده‌ایم، و چون فروش آنلاین یکی از منابع اصلی فروش ما خواهد بود، باید طوری باشد که مستقیما به حسابداری و انبار وصل بشود. در چنین فضای کاری طبیعتا شما مسئول دیجیتال مارکتینگ می‌خواهید، مسئول سئو می‌خواهید برای بالا بردن رتبه‌تان در گوگل، لینک‌ها و هشتک‌های مناسب و ابزار بالا بردن رنکینگ خیلی عمده می‌شود. که ما الان در این وادی وارد شده‌ایم و مسأله دیجیتال مارکتینگ در خرده فروشی کتاب برای‌ما یک منبع خیلی مطمئن و قابل اتکا شده است در این شرایط که ما دیدیم یک مدت کتابفروشی‌ها بسته می‌شدند. در فروش آنلاین هیچ کدام از این موانع را ندارید. تازه، کارتان گسترش هم پیدا می‌کند. کل بازار دیجیتال مارکتینگ در ایران حدود ۱۰۰۰ میلیارد تومان برای کتاب برآورد می‌شود. می‌گویند بازار فروش آنلاین حدود ۱۰۰۰ میلیارد تومان است که از این میزان شاید ۲۰ تا ۲۵ درصدش مربوط به کتاب‌های کودک باشد و ما در آن فعالیت می‌کنیم که نسبت به جاهای دیگر خیلی کم است. اگر آمار عجیب و غریب مثلا چین، ۴۵ درصد کل فروش خرده فروشی آنلاین را درنظر بگیرید یا آن تحقیقی که دیجی کالا روی بازار کرده را جمع‌بندی کنید، می‌بینید هنوز ما خیلی فاصله داریم، اما قدم‌های خوبی در این زمینه برداشته شده است. این بیماری هم با همه نکبتش بالاخره به دیجیتالیزه کردن بازار کمک کرده است.
به نظرتان کتاب‌های الکترونیک و کتاب‌های گویا باعث افزایش فروش در دوران کرونا شده‌اند؟
محمدرضا جعفری: من به آمار کلان دسترسی ندارم و نمی توانم میزان این افزایش را بسنجم و در مورد آن داوری بکنم اما تا آنجا که به خودمان مربوط می شود، تا حدودی بیشتر شده است. به هر حال شکی نیست که هر کدام از این ابزارهای ارائه کتاب مخاطبانی دارد و هر ناشر حرفه ای باید از این ابزارها استفاده کند.
چرا شاهد رشد کم سابقه فروش کتاب در امریکا در دوره کرونا و کاهش نسبی آن در ایران هستیم. از بین مشکلاتی که عنوان می‌کنند مثل سانسور، رقیب شدن فضای مجازی، گرانی و شرایط اقتصادی کدام را دلیل عمده کم شدن فروش کتاب در ایران می‌دانید؟
رضا کروبی با بیان این که مقایسه امریکا با ایران در این حوزه، قیاس درستی نیست، به تشریح دلایل خود می‌پردازد: اولا آنها یک زبان بین‌المللی دارند برای همه دنیا کتاب چاپ می‌کنند. ما فقط یک بازار داخلی داریم که زیاد هم به دلایل مختلف کتابخوان نیست (بارها در این باره صحبت شده است). بعد میانگین تیراژ کتابها در ایران ۱۰۰۰نسخه است، چون فقط به بازار داخلی محدود هست، الان هم که دیگر با این قیمت‌های جدید مثلا در مورد کتاب کودک می‌شود گفت مخاطبین هم محدود شده‌اند، یعنی کتاب‌هایی که مثلا ۳۰ تومان، ۴۰ تومان، ۱۰۰ تومانند. دیگر این طوری نیست که به راحتی همه اقشار بتوانند کتاب کودک بخرند و بنابراین نشر ایران و امریکا نباید مقایسه بشود. من یک بار یادم می‌آید این‌ها را مقایسه می‌کردم به این نتیجه رسیدم که تعداد عناوین در ایران کم نیست، اما تعداد تیراژ‌ها خیلی پایین است. البته خب یک جور دیگر هم می‌شود مقایسه کرد؛ در ایران آن طوری که می‌گویند ۱۲۰۰۰ ناشر داریم در صورتی که در امریکا ۳۰۰۰ ناشر داریم و فراوانی تعداد ناشران ما از تعداد کتابفروشی‌ها بیشتر است، یعنی ناشران ما اغلب غیرحرفه‌ای هستند. بعضی ناشران فقط چند تا کتاب منتشر می‌کنند؛ این صنعت نشر نیست، این به اصطلاح یک مغازه است شاید مثلا چند انتشاراتی باشند که به صورت صنعت به این قضیه نگاه کنند، یعنی ساز و کار صنعتی دارند، بقیه همه به اصطلاح به صورت یک صنف پرشمار و با مخاطب نسبتا کم،روز به روز آب می‌روند.
محمدرضاجعفری با تاکید بر این که به آمار کلان دسترسی ندارد، اضافه می‌کند: نمی‌دانم این کاهشی که از آن صحبت می کنید در چه حد است، اما همه عواملی که نام بردید بی تاثیر نیستند. سانسور- آن هم در مواردی که هیچ لزوم و توجیهی ندارد- همیشه مانع بزرگی بوده و هست و سبب بی اعتمادی خوانندگان می‌شود. گرانی کتاب و از سوی دیگر کاهش قدرت اقتصادی مردم نیز بی تردید عامل بزرگی است، اما تجربه نشان می دهد که قشر کتابخوان با وجود تمام این مشکلات همچنان از کتاب های مفید و جذاب استقبال می کند. تصور نمی کنم که مردم مکلف به خریدن و خواندن هر چیزی که به نام کتاب منتشر می شود باشند. بنابراین شاید هر ناشری در جایگاه خود به جای گلایه از عدم استقبال مردم، باید در ارتقای کیفی محصولاتش بکوشد.
