حداقل فعلا، آلودگي‌هاي ناشي از حرکت اتومبيل‌ها و موتورسيکلت‌ها، غبارهاي ناشي از وزش باد و عوامل بزرگي مثل اينها از ديده شدن آلودگي‌هاي بسياري از صنايع از جمله صنعت چاپ جلوگيري مي‌کند، ولي استانداردهاي وضع شده در مورد خروجي گازها و فاضلاب‌ها به‌صورتي همه شمول در حال توسعه سايه خود بر سر صنايع است. بخش عمده همراهي صنعت چاپ با محيط‌زيست البته در بخش‌هاي تحقيق و توسعه شرکت‌هاي توليدکننده ماشين‌آلات و ملزومات صنعت چاپ صورت مي‌گيرد. نگاهي داريم به طرح موضوع رابطه صنعت چاپ و محيط‌زيست و اقدامات صورت گرفته در گذشته براي تنظيم اين رابطه.
کشورهاي عضو اتحاديه اروپا به‌همراه بسياري از تشکل‌هاي اقتصادي به‌عنوان پيشگامان حرکتي پيشگيرانه به تصويب قوانين و استانداردهايي براي حفظ محيط‌زيست روي آورده‌اند. اين استانداردها تاثير بسزايي بر صنعت چاپ به‌عنوان يکي از بزرگ‌ترين مصرف‌کننده‌هاي محصولات به‌دست آمده از طبيعت و مواد شيميايي که سهم عمده‌اي در فرستادن گازهاي سمي و ذرات گردوغبار و ايجاد سروصدا دارد، گذاشته‌اند. در ادامه به چالش‌هاي پيش روي اين صنعت در اجراي قوانين و به دست آوردن استانداردهاي آن مي‌پردازيم.
مواد مصرفي و ايجاد آلودگي
امروزه محصولات چاپي يکبار مصرف از جمله کاغذ و بسته‌بندي‌ها به عنوان منبع اصلي ضايعات بر جاي مانده از صنعت چاپ در طبيعت محسوب مي‌شوند. عليرغم گسترش چشمگير رسانه‌هاي الکترونيک در جهان و استفاده از مواد ديگري به‌جاي کاغذ در چاپ بسته‌بندي‌ها، به‌علت نقش عمده‌اي که کاغذ در صنعت چاپ دنيا ايفا مي‌کند، همچنان مصرف آن در هر سال رو به افزايش است. به‌همين دليل فشار زيادي بر اين صنعت براي استفاده از روش‌هاي جديد در توليد به‌منظور کاهش باطله وجود دارد. از جمله اين روش‌ها مي‌توان به فناوري‌هاي جديد ارائه شده توسط سازندگان ماشين‌آلات چاپ به‌منظور مشارکت در کاستن از ميزان مواد مصرفي اشاره کرد.
در سال ۱۹۹۹ بررسي اطلاعات به‌دست آمده از داده‌هاي موجود درباره ميزان توليد گازهاي سمي توسط صنعت چاپ در آلمان و انتشار اين مطلب توسط اوکوپول (OKOPOL) که صنعت چاپ آلمان با توليد ساليانه ۷۰۰۰۰ تن گاز سمي و ارسال آن به طبيعت در ميان آلوده‌کننده‌ترين صنايع اين کشور قرار گرفته است، بسياري از دست‌اندرکاران عرصه چاپ و توليد مرکب و مواد مصرفي و مواد شيميايي را به فکر يافتن راه‌حلي اساسي و پايدار براي حل اين موضوع انداخت. البته در اين اطلاعيه علاوه بر گازهاي سمي (VOC) موارد ديگري از قبيل آلودگي صوتي ناشي از چرخش موتورها و چرخ‌دنده‌ها و حرکت بخش‌هاي متحرک در ماشين‌هاي چاپ، بخار مرکب، گردوغبار توليد شده حاصل از کاغذ و پودرها و گاز اوزن نيز به عنوان منابع آلودگي مد نظر قرار گرفتند.
جايگزين مواد آلاينده
به‌منظور کاهش آلودگي‌هاي ناشي از مواد مصرفي در حوزه‌هاي مختلف صنعت چاپ، مواد جايگزيني در رشته‌هاي پيش از چاپ، چاپ و پس از چاپ جست‌وجو مي‌شود.
پيش از چاپ
با ورود صنعت چاپ به دنياي ديجيتال و استفاده از روش تصويربرداري مستقيم، بسياري از کارهاي انجام شده پيش از چاپ افست، گود، فلکسو و غيره و مواد توليد شده ناشي از آنها از جمله فرآيند کپي کردن که موجب توليد گاز اوزن مي‌شود و توليد فيلم و ساخت پليت که مقادير زيادي رسوبات جيوه از خود بر جاي مي‌گذارد، اموري غيرضروري به‌نظر مي‌رسند.
چاپ افست
توليد گازهاي سمي در اثر تبخير الکل ايزوپروپيل موجود در محلول به‌کار رفته در منبع نور دستگاه‌هاي افست خشک از جمله مسائلي است که همواره مورد توجه بوده است. از جمله راهکارهاي پيشنهادي براي حل اين معزل مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:
-کاهش ميزان الکل به‌کار رفته
-استفاده از دستگاه‌هاي چاپ هيبريد ـ که در آنها از مواد ديگري به‌عنوان جايگزيني براي الکل استفاده شده است
-به‌کارگيري ماشين‌آلات افست خشک که به‌طور کلي هيچ حلالي ندارند
-جايگزين ساختن اين گازها در واحدهاي تميزکننده غلتک‌ها و نوردهاي دستگاه با روغن‌هاي گياهي و معدني با نقطه جوش بالا که پس از فيلتر شدن دوباره قابل استفاده هستند
-به‌کارگيري مرکب‌هاي جامد (البته ماده به‌کار رفته در دستگاه‌هاي چاپ هيبريدي نيز خود بعد از چندين بار چرخش و بازيافت سرانجام به‌صورت ماده‌اي بسيار خطرناک براي محيط‌زيست دفع و وارد طبيعت مي‌شود)
استفاده از ماشين‌آلات چاپ افست خشک علاوه بر کاستن از ميزان گازهاي سمي از توليد بخار مرکب در فضاي چاپخانه نيز جلوگيري به‌عمل مي‌آورد.
همچنين اين ماشين‌ها براي چاپ با کيفيت بالا تنها به مقدار کمي پودر نياز دارند که اين مقدار اندک نيز به همراه گردوغبار کاغذ توسط سيستم‌هاي تميز کننده هوا نظير ACS قابل جمع‌آوري هستند. از آنجايي که تاباندن اشعه ماوراي بنفش روي پوشش‌ها و مرکب‌هاي مايع به‌منظور خشک کردن آنها سبب توليد گاز اوزن مي‌شود، به‌کارگيري مرکب‌هاي جامد علاوه بر حذف گاز اوزن از هزينه‌هاي گزاف تحميلي براي خشک کردن مرکب‌هاي UV مي‌کاهد.
چاپ گود
کاهش قابل توجه ميزان مايع تولون توليد شده در چاپ گود به‌علت استفاده از مرکب‌هاي حاوي مقادير بسيار کمتري از اين مايع و به‌کارگيري فناوري‌هاي جديد در فشرده‌سازي و بازيابي گرما از هواي گرم خشک‌کن‌ها باعث شده تا اين مواد ديگر به‌عنوان تهديدي براي محيط‌زيست و سلامت بشر به حساب نيايند. همچنين امروزه پوشش‌هاي سرطان‌زاي نيتروبنزن‌دار جاي خود را به حلال‌هاي بي‌ضرر دو عنصري مانند آنچه در چاپ فلکسو به‌کار مي‌روند داده‌اند و مرکب‌هاي آب‌پايه به‌دليل هزينه‌هاي سنگيني که براي خشک شدن تحميل مي‌کنند به‌ندرت مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
چاپ فلکسو (برجسته)
در گذشته سوختن حلال‌هاي به‌کار رفته در مرکب‌هاي چاپ فلکسو در خروجي هواکش ماشين‌ها و بازيافت آنها سبب توليد مقادير زيادي گازهاي سمي الکلي و بودار مي‌شد. به‌همين خاطر امروزه بيشتر از مرکب‌هاي UV براي چاپ روي فيلم و از مرکب‌هاي آب‌پايه براي چاپ روي ورق‌ها و صفحات مواج استفاده مي‌شود.
چاپ سيلک‌اسکرين
مرکب‌هاي به‌کار رفته در چاپ سيلک‌اسکرين از تنوع بسياري برخوردارند. در اين دستگاه‌ها بسته به سطح چاپي، مي‌توان از مرکب‌هاي نامرغوب که مقادير زيادي VOC توليد مي‌کنند تا مرکب‌هاي آب‌پايه و UV که هيچ‌گونه ضرري براي طبيعت از نظر توليد گازهاي سمي ندارند، استفاده کرد. لازم به ذکر است که در ماشين‌آلات سيلک‌اسکرين، شابلون‌سازي به مراتب ضايعات بيشتري نسبت به تميز کردن واحدهاي مرکب به دنبال خواهد داشت.
چاپ ديجيتال
روش الکتروفتوگرافيک (نظير آنچه در ماشين‌هاي کپي و پرينترهاي ليزري به‌کار گرفته مي‌شود) داراي مشکلاتي است که آن را در زمره روش‌هاي ناسازگار با محيط‌زيست قرار مي‌دهد. از جمله اين موارد مي‌توان به توليد ذرات ريز جامد در هنگام استفاده از تونرهاي خشک و وارد شدن مواد بسيار خطرناکي مانند بنزن و ترکيبات نيتروژن‌دار و فلزات سنگين به طبيعت در اثر استفاده از تونرهاي نامرغوب و غيراستاندارد اشاره کرد. اين در حالي است که حتي استفاده از مرکب‌هاي UV و جوهرافشان (Ink Jet) نيز به‌دليل اينکه در توليد آنها حلال‌هاي خطرناکي مانند اتيل استات و بوتيل استات به‌کار رفته‌اند نمي‌تواند به‌طور کامل از توليد گازهاي سمي و مواد ياد شده جلوگيري به‌عمل آورد. به‌نظر مي‌رسد که تنها راه موثر براي حذف اين مواد خطرناک در هنگام چاپ به روش جوهرافشان استفاده از مرکب‌هاي آب‌پايه باشد.
عمليات تکميلي ناپيوسته
در راستاي حرکت صورت گرفته در استفاده از تکنولوژي‌هاي جديد و دوستدار طبيعت، امروزه شاهد تقاضاي روزافزون براي استفاده از لمينيت‌هاي مرطوب، حرارتي (Thermal) و گرانولي به‌جاي انواع خشک آن و توليد مرکب‌هاي آب‌پايه، UV و فيلم‌هاي لمينيت در مراحل تکميلي هستيم. به‌علاوه به‌عنوان استانداردي براي اين حلقه از زنجيره چاپ ميزان ۵ تن VOC در سال به‌عنوان آستانه آلوده‌کنندگي اين بخش تعيين شده است.
قوانين و استانداردهاي کلي وضع شده در راستاي حفاظت از محيط‌زيست
امروزه با افزايش آگاهي مردم نسبت به عواقب جبران‌ناپذير ناشي از تخريب محيط‌زيست توسط بشر، تمايل بازار براي خريد محصولات سبز و دوستدار طبيعت روزبه‌روز در حال افزايش است. به‌گونه‌اي که صنعتگران مختلف ابداع و به‌کارگيري روش‌هاي نوين در توليد را به‌منظور کاستن از ميزان آلايندگي برگ برنده خود در جذب بازار مي‌دانند. در اين ميان فعالان عرصه چاپ و بسته‌بندي نيز با تلاش براي دريافت گواهينامه‌هاي زيست‌محيطي مختلف و به‌کارگيري متخصصان در بخش مديريت محيط‌زيست وارد رقابت فشرده‌اي با يکديگر شدند. از جمله اين گواهينامه‌ها مي‌توان به سري گواهينامه‌هاي ۱۴۰۰۰ ISO (که استفاده از سيستم مديريت محيط‌زيست را توسط شرکت دارنده آن تضمين مي‌کند)، گواهينامه EMAS (که در قبال سياست‌هاي اتخاذ شده زيست‌محيطي توسط کمپاني‌ها به آنها اهدا مي‌شود) و گواهينامه‌هاي PEFC و FSC (براي حفاظت از جنگل‌ها) اشاره کرد.
براساس تعهدات بين‌المللي موجود که به امضاي بسياري از کشورها رسيده است، قوانين وضع شده توسط موسسه OECD که ۳۰ کشور بزرگ صنعتي جهان در آن عضويت دارند براي تمامي کشورها لازم‌الاجرا هستند. علاوه بر قوانين بين‌المللي موجود، اتحاديه اروپا نيز در راستاي فعاليت‌هاي زيست‌محيطي خود با هدف برانگيختن توجه و احساس مسئوليت بيشتر در ميان کشورهاي عضو اين اتحاديه در برابر مسائلي از قبيل آلودگي آب و خاک و هوا، اقدام به وضع قوانين و استانداردهاي جداگانه‌اي در حوزه چاپ کرده (از جمله تعيين سقفي براي ميزان آلايندگي اين صنعت و ملزم ساختن فعالان عرصه چاپ به آشنايي با چگونگي استفاده از مواد شيميايي خطرناک) است. همچنين کشورهايي نظير آمريکا، دانمارک، سوئد و سوئيس به‌علت فرهنگ و شيوه متفاوت زندگي در آنجا علاوه بر پايبندي به قوانين بين‌المللي اقدام به وضع قوانين سخت‌گيرانه ديگري کرده‌اند. به‌عنوان مثال در کشور سوئيس چاپخانه‌هاي استفاده‌کننده از مواد پاک‌کننده الکل‌دار که با مصرف اين مواد مقادير فراواني گاز سمي را روانه طبيعت مي‌کنند، ملزم به پرداخت ماليات‌هاي بسيار سنگين مي‌شوند. همچنين در کشورهاي دانمارک و سوئد به‌علت ممنوعيت استفاده از ترکيبات CFC به‌عنوان خنک‌کننده منابع نور ماشين‌آلات چاپ، استفاده از دستگاه‌هاي چاپ بدون آب رواج بسياري دارد.
با توجه به اينکه سرپيچي از قوانين زيست‌محيطي مصوب در کشورهاي اروپايي از سوي فعالان عرصه چاپ در رده‌هاي مختلف کاري (از کارگران ساده چاپخانه‌ها تا سطوح مديريتي و افرادي که به‌طور غيرمستقيم در اين عرصه در حال فعاليت هستند) جرم شناخته شده و مي‌تواند عواقب سنگيني را براي اشخاص و ارگان‌ها درپي داشته باشد، راه‌اندازي بخش جديدي در مديريت شرکت‌ها تحت عنوان مديريت محيط‌زيست به‌منظور جلوگيري از ضرر و زيان‌هاي احتمالي امري ضروري به‌شمار مي‌رود. اين بخش علاوه بر زير نظر قرار دادن شرکت از نظر ميزان آلايندگي، وظيفه همسوسازي فعاليت‌ها با آخرين دستاوردها و قوانين مصوب و آموزش کارمندان را بر عهده دارد. همچنين داشتن بيمه مسئوليت در برابر خسارت احتمالي وارد شده به طبيعت براي ادامه فعاليت چاپخانه‌ها الزامي است.
تاثير قوانين وضع شده بر صنعت چاپ
در اروپا با ابلاغ دستورالعمل IPPC به کشورهاي عضو اتحاديه اروپا از سوي اين اتحاديه که منجر به هماهنگ شدن اين کشورها در اجراي قوانين مبارزه با آلودگي محيط‌زيست شد، تغييراتي در استانداردهاي موجود براي حلقه‌هاي مختلف موجود در زنجيره چاپ به‌وجود آمد و چاپخانه‌هاي قديمي ملزم به تطبيق خود با اين استانداردهاي جديد تا پاييز سال ۲۰۰۷ شدند. ضمن اينکه محدوديت‌هايي در ميزان مصرف حلال‌هاي توليدکننده VOC در هر ساعت از فعاليت چاپخانه به‌وجود آمد. لازم به‌ذکر است که اين سقف‌هاي تعيين شده براي مواد مختلف هر ساله مورد تجديدنظر و به‌روزرساني قرار مي‌گيرند.
براي دستيابي سريع‌تر به صنعت چاپي سبز علاوه بر وضع مقررات و دستوالعمل‌هايي نظير IPPC، اقدامات ديگري در زمينه به‌کارگيري تکنولوژي‌هاي مدرن با ميزان آلايندگي کمتر و يافتن راهکارهايي براي مواجهه با پسماندهاي سمي و خطرناک برجاي مانده از چاپ در طبيعت صورت گرفته است. تاسيس موسسه مطالعات تکنولوژيک در اسپانيا يکي از اين اقدامات به‌شمار مي‌رود. اين موسسه با همکاري متخصصان صنعت چاپ از شرکت‌هاي مختلف از جمله کمپاني KBA آلمان اقدام به معرفي بهترين تکنيک‌هاي موجود که براي محيط‌زيست کمترين آسيب را درپي خواهند داشت به چاپخانه‌داران مي‌کنند و آنها نيز موظف به استفاده از اين روش‌ها در کار خود هستند.
در صنعت چاپ و بسته‌بندي بر خلاف مواد پارچه‌اي و غيرپارچه‌اي مورد استفاده براي تميز کردن و مخازن قابل شستشو و پرشدن، باطله‌هاي کاغذ و ضايعات مربوط به بسته‌بندي تنها قابل بازيافت شدن هستند و بسياري از مواد و ترکيبات مصنوعي نيز بايد سوزانده شوند. به‌همين منظور دست‌اندرکاران عرصه چاپ و بسته‌بندي از سال ۱۹۹۸ تلاش گسترده‌اي را براي اجراي تعهدات خود در استفاده از مواد اوليه کمتر در توليد محصولات قابل بازيافت و سوزاندن، براي حفاظت از منابع طبيعي آغاز کرده‌اند.
از سال ۲۰۰۷ نيز علاوه بر تاکيد بسيار بر لزوم آگاهي از دستورالعمل‌هاي موجود براي حمل و نقل، نگهداري و استفاده از مواد خطرناکي نظير مواد سمي، مايعات انفجاري و اشتعال‌زا و فلزات سنگين و غيره نظارت گسترده‌اي بر کالاهاي وارداتي به اتحاديه اروپا به‌ويژه در حوزه اسباب بازي و کتاب کودک صورت گرفته است.
شرکت KBA با استفاده از روغن‌هاي گياهي در واحدهاي تميزکننده ماشين‌ها به‌منظور کاستن از ميزان الکل مصرفي و قرار دادن صفحات کدر در دستگاه‌هاي UV و هيبريدي به‌منظور محافظت از کارگران چاپخانه در برابر اشعه UV از حدود يک دهه گذشته، از پيشگامان صنعت چاپ در دستيابي به فناوري‌هاي دوستدار محيط‌زيست به‌شمار مي‌آيد. گواهينامه BDGP داده شده به سري ماشين‌هاي Rapida به‌خاطر همين ويژگي‌ها است. مي‌توان به استفاده از يک جذب‌کننده گاز اوزن که وظيفه هدايت اوزن توليدي در اثر برخورد فوتون‌هاي UV با اکسيژن هوا را بر عهده دارد و نيز سيستم تميزکننده هواي ACS براي جذب پودر و گردوغبار کاغذ و اوزن باقي‌مانده در ماشين‌هاي افست ورقي و رول اشاره کرد. همواره مقدار زيادي پودر و گردوغبار کاغذ روي پنجه‌ها و لامپ دستگاه که در انتهاي خشک‌کن و در محل خروجي ماشين چاپ قرار دارند مي‌نشيند.
به‌همين دليل براي حفظ سلامت کارگران و تميز نگاه داشتن هواي چاپخانه سيستم ACS به‌طور دلخواه و البته بنابر خواست مشتري روي دستگاه‌هاي اين شرکت قابل نصب است.
