امیر مصباحی؛ طراح فونت و پژوهشگر حروف فارسی
حسین عبدالله‌زاده حقیقی، که به حسین حقیقی نیز شناخته می‌شود، یکی از برجسته‌ترین طراحان و پیشگامان تایپ دیزاین فارسی بود که نقش بی‌بدیلی در تحول فونت فارسی داشت. او در ۱۴ بهمن ۱۳۱۵ در شهر تاریخی تبریز دیده به جهان گشود و در ۳۰ تیر ۱۳۸۲ در تهران، بر اثر ابتلا به سرطان معده، چشم از جهان فروبست.
حقیقی که از کودکی ذوق و استعداد ذاتی در نقاشی و طراحی داشت، در پنجمین دهه زندگی‌اش به یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ طراحی گرافیک و هویت تصویری و نوشتاری معاصر ایران تبدیل شد. در طول سه دهه فعالیت حرفه‌ای، تأثیری عمیق و پایدار بر فرهنگ نوشتاری و حروف و تایپوگرافی فارسی در مطبوعات و گرافیک ایرانیان گذاشت و به حروف چاپی جان و روحی تازه بخشید. آثار او به مراتب بیشتر از هر طراح دیگری دیده و مورد استفاده قرار گرفته و نسل‌های متعددی از ایرانیان و فارسی‌زبانان با این آثار رشد کرده و آموخته‌اند. با این حال، او هرگز به اندازه شایستگی‌هایش مورد تقدیر قرار نگرفت. به همین دلیل به مناسبت بیست و یکمین سالروز درگذشتش، به کارنامه او که چکیده‌ای از پژوهش و تحقیقات امیر مصباحی از سرگذشت حسین حقیقی است که برای تدوین تاریخ فونت و حروف چاپی فارسی در ایران به مدت ۱۵ سال جمع‌آوری کرده است، نگاهی گذرا در این شماره مجله صنعت چاپ می‌اندازیم، ادای احترامی باشد به زندگی و میراث ارزشمند و پیشگام بی‌نظیر تایپ دیزاین فارسی، که نقش او در تحول حروف در صنعت چاپ، فونت فارسی و گرافیک ایران تا همیشه ماندگار خواهد بود.
گراورسازی رشدیه و شروع ماجراجویی جوانِ جویای نام!
حقیقی که در دهه بیست خورشیدی به همراه خانواده از تبریز به تهران مهاجرت کرد، پس از اتمام دوره متوسطه به آتلیه محمدولی کیمیاقلم، از بزرگان خوشنویسی وقت ایران رفت و به عنوان نقاش تبلیغاتی به طراحی و خوشنویسی آگهی‌های مطبوعاتی پرداخت. او رفته رفته با چاپ لترپرس، گراور و کلیشه‌سازی و تکنیک‌های طراحی مانند هاشور، ترام و تفکیک رنگ چاپ تجربیاتی به دست آورد و در ادامه مسیرش با آتلیه‌های تبلیغاتی و گراورسازی‌ها همکاری کرد. در اواسط دهه سی، به طور کاملاً تصادفی، در گراورسازی رشدیه، با «حبیب‌الله محمد عبدی»، مؤسس حروف‌ریزی الهام و «عبدالرحمان ناصری»، که به دنبال یک خوشنویس بودند تا بتواند حروف را برای ماتریس و قالب‌سازی حروف‌ریزی سربی آماده کند، آشنا شد. رشدیه که از قدرت دست و شناخت حقیقی جوان از اصول و قواعد خوشنویسی آگاه بود، او را به آنها معرفی کرد. با اعتماد حبیب‌الله محمد عبدی و عبدالرحمان ناصری به حسین حقیقی، راه برای او به عنوان یک طراح تازه نفس حروف چاپی فارسی و البته خودآموخته هموار شد. این اتفاق مبارک پس از حدود ۱۴۰ سال از به‌کارگیری اولین حروف فارسی سربی در ایران توسط «میرزا زین‌العابدین تبریزی»، راه جدیدی را برای طراحی و ساخت مجدد حروف سربی فارسی گشود. نکته‌ای که حسین حقیقی را از دیگر طراحان گرافیک و تبلیغاتی هم عصر خود متمایز می‌کند، این است که او موفق شد جانی دوباره به طراحی و ساخت حروف فارسی و چاپ در ایران ببخشد و اولین قدم‌ها برای ایجاد حرفه‌ای نوین، که امروزه به نام طراحی فونت یا تایپ دیزاین شناخته می‌شود، برداشته شد.
۱۲سیاه تا تیتر؛ معمار تایپوگرافی مدرن مطبوعات و روزنامه‌های ایران
شروع همکاری حقیقی با حروف‌ریزی الهام، که پس از چند سال به نام «سازمان چاپ و حروف‌ریزی زر» تغییر کرد، با رسامی مجدد حروف سربی «۱۲سیاه »که یکی از پرمصرف‌ترین حروف سربی در چاپخانه‌های ایران بود، انجام شد. موفقیت این پروژه برای حسین حقیقی جوان و جویای نام، آشنایی با ماتریس یا همان قالب‌سازی حروف و فرآیند تولید حروف سربی را به ارمغان آورد و آزمون و خطاهایی که به عنوان دست‌گرمی برای توسعه این فونت سربی در اندازه‌های مختلفش انجام داد، موجب شد در پروژه دیگری که در سال ۱۳۴۰ روزنامه کیهان به حروف‌ریزی الهام سفارش داده بود، از آن استفاده کند. این فونت سربی با نام«۸۴ کیهان» که از نامش پیداست برای اندازه حروف ۸۴ پوینت و با کاربرد عنوان‌ها و تیترهای درشت روزنامه، طراحی و حروف سربی آن ساخته شد. «۸۴ کیهان» اولین فونت سربی اختصاصی برای روزنامه فارسی است و برای دیگر اندازه‌های تیترها نیز ساخته شد. پس از دو سال از تولید حروف سربی این فونت، تمامی چاپخانه‌ها و مطبوعات فارسی ایران مجهز به اندازه‌های بزرگ و کوچک مختلف این حروف شدند. امروزه فونت دیجیتال آن به نام «زر بولد» یا در منوی فونت‌های فارسی موجود است. در همان دهه۴۰ حسین حقیقی آتلیه شخصی خود را با نام آتلیه حقیقی با تمرکز بر طراحی حروف راه‌اندازی کرد. عمده سفارشات حقیقی به طراحی سردر مغازه‌ها و نام تابلوهای مختلف برای لامپ نئون بود. در اواسط دهه۴۰ به سفارش حروف‌ریزی زر، حقیقی طراحی حروف فارسی ایتالیک را انجام داد، که اولین حروف ایتالیک یا ایرانیک در ایران است که حروف سربی آن ریخته شد. این حروف در کتابچه معرفی فونت‌های حروف‌ریزی زر به نام «دکتر مصاحب» نام‌گذاری شد. در سال ۱۳۴۷ روزنامه اطلاعات با وارد کردن ماشین حروف‌ریزی سطرچین، تصمیم می‌گیرد یک فونت اختصاصی برای ماشین جدید خود داشته باشد و به حسین حقیقی سفارش طراحی حروف جدیدی در دو وزن معمولی(نازک) و سیاه برای متن و سوتیترها را می‌دهد، این حروف که ساده‌شده حروف عربی کارخانه لاینوتایپ بود، «سیمپلیفاید اطلاعات» نام‌گذاری شد.
با شروع دهه پنجاه، بعضی از آتلیه‌های تبلیغاتی و همچنین روزنامه‌ها برای اینکه عنوان‌ها و تیترهایشان درشت‌تر از حروف ۸۴ کیهان به نظر برسند، به صورت دستی حروف ۸۴ را به شیوه‌های مختلف چاق‌تر می‌کردند که به دلیل نداشتن شناخت کافی از به طراحی فونت، آن حروف دارای هماهنگی و تناسب لازم نبودند و جلوه تیترها، زیبا و یکدست نبود. حسین حقیقی با مشاهده این موارد متوجه می‌شود که برای تیترها می‌توان یک حروف سنگین‌تر از ۸۴ کیهان طراحی کرد. این ایده بهانه و فرصتی طلایی می‌شود تا مسئول فنی چاپخانه روزنامه کیهان را از تاثیرات منفی این شکل از حروف نازیبا بر حذر دارد، با موافقت مدیریت روزنامه کیهان، حقیقی سفارش فونت «تیتر» را از روزنامه کیهان دریافت می‌کند و پس از دوماه پروژه را به سرانجام می‌رساند و تحولی عمیق و نقش اساسی در تیترها و هویت تصویری روزنامه کیهان ایجاد می‌کند. این فونت همچنان یکی از مهمترین و خاص‌ترین فونت‌های سنگین رسمی و پرکاربرد فارسی است.
از هرمس سوئیس و آی‌بی‌ام آمریکا تا المپیای آلمان و شارپ ژاپن!
با جهش اقتصادی ایران در اواخر دهه چهل و اوایل پنجاه و افزایش حضور شرکت‌های خارجی و سرمایه‌گذاری آنها در بازار ایران، واردات ماشین‌های حروفچینی مانند ماشین تایپ‌های رومیزی و ظرفیت بالای بازار ایران به این ماشین‌ها، باعث شد قوانینی برای کیبورد و حروف فارسی آنها تدوین شود که نتیجه آن یکی از عامل‌های اصلی رقابت در بازار ایران برای توجه بیشتر به طراحی فونت فارسی برای این نوع ماشین‌ها بود. شرکت امیری که وارد کننده ماشین‌های اداری بود به حسین حقیقی سفارش طراحی حروف فارسی برای ماشین تایپ چکشی «هرمس» را داد. این پروژه به دلیل محدودیت در پشتیبانی از تعداد کاراکترهای فارسی شباهتی به پروژه فونت سیمپلیفاید روزنامه اطلاعات داشت و حقیقی از تجربه قبلی خود در طراحی حروف این پروژه نهایت استفاده را برد. پس از انجام پیش‌طرح‌های اولیه که در آتلیه خود طراحی کرده بود، برای تکمیل پروژه به کارخانه سازنده حروف در سویس رفت تا پروژه را به سرانجام برساند. در سال ۱۳۵۳ دفتر نماینده ماشین تایپ آی‌بی‌ام آمریکا در تهران به منظور توسعه فونت فارسی برای ماشین تایپ الکترونیکی خود برای بازار ایران، به حسین حقیقی چند سری طراحی حروف سفارش داد. حروف «مروارید، پیروزه و دکوراتیو» که کاراکترهای هر یک از آن فونت‌ها بر روی یک گوی به‌صورت برجسته حک شده بودند، نتیجه این همکاری بود. پس از موفقیت این پروژه شرکت‌های ماشین تایپ مانند المپیای آلمان و شارپ ژاپن نیز به حسین حقیقی سفارش طراحی حروف دادند. شهرت حسین حقیقی در طراحی حروف فارسی و حروف چاپی مطبوعات وقت ایران، شرایط و جایگاه ویژه‌ای برای او رقم زد که به عنوان تنها متخصص و طراح فونت فارسی در ایران شناخته شود.
در سال ۱۳۵۵ روزنامه کیهان فناوری جدیدی از ماشین حروفچینی که سیستم و عملکرد آن به صورت نوری بود را از انگلستان خریداری می‌کند. این ماشین که جدیدترین ماشین شرکت «لاینوتایپ» در آن سال بود وارد ایران شد. مدیران وقت روزنامه درخواست فونت اختصاصی برای خود داشتند، حسین حقیقی که پیش از آن، با دیزاین فونت تیتر موفقیت بزرگی را هم برای خود و هم برای روزنامه به‌دست آورده بود باعث شده بود روزنامه کیهان از نظر ظاهری و شکل حروف تیترها یک سر و گردن از رقیب سنتی خود یعنی روزنامه اطلاعات بالاتر به نظر برسد، مجددا مورد توجه قرار گرفت و بار دیگر از او دعوت به همکاری شد. حقیقی به طراحی حروف در دو وزن معمولی (نازک) و سیاه پرداخت و برای تکمیل این پروژه به انگلستان کشور سازنده اعزام شد تا از نزدیک فناوری این ماشین را مشاهده کند و پروژه را به سرانجام برساند. این فونت با نام «نازنین» مطرح شد و امروزه با همان نام به عنوان یکی از فونت‌های رسمی در کشور مورد استفاده است.
انقلاب، بازگشت به ذوق کودکی و سرطان!
با انقلاب ۵۷ و تحولاتی که در ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شکل گرفت، روند کاری و اقتصادی حقیقی نیز دچار دگرگونی شد، پروژه‌ای که پس از نازنین برای روزنامه کیهان در دست داشت متوقف شد و تمامی آرت‌ورک‌ها و پیش‌طرح‌ها که در دفتر روزنامه بود سرقت شدند. حقیقی برای گذران زندگی و مخارج خود و خانواده‌اش به نقاشی که از کودکی به آن علاقمند بود بازگشت و سال‌های پس از انقلاب در زیر موشک‌باران صدام و شرایط پیچیده اجتماعی وقت، به نقاشی پرتره که دوستان و اقوامش به او سفارش می‌دادند، پرداخت و امورات خود را در سال‌های ابتدایی پس از انقلاب و جنگ از این راه گذراند. در اواخر دهه شصت با پیشنهاد جمشید لاچینی (مدیرفنی سابق کیهان و مدیر چاپ کتیبه «پارس کالیگرافی» را راه‌اندازی کردند تا شاید بتوانند با بازاریابی و ارتباطاتی که داشتند، پروژه طراحی فونت فارسی در داخل و خارج از ایران دریافت کنند. اما این تلاش‌ها برای حقیقی ثمری نداشت و این همکاری به پایان رسید.
در دهه هفتاد با افزایش نرم‌افزارهای واژه‌پرداز فارسی مانند زرنگار، و توجه‌ای که حقیقی به فونت‌های ارائه‌شده در این نرم‌افزارها داشت، اشکالات موجود در حروف را دوستانه و از سر دلسوزی به سازندگان منتقل کرد، اما با بی‌مهری و کم توجهی مواجه شد. عدم شناخت از او یا نبود منابع مالی کافی از طرف سازندگان، متاسفانه باعث شد شرایطی فراهم نشود تا از دانش و تجربیات ارزنده و گران‌بهای او برای طراحی و توسعه فونت‌های دیجیتال استفاده کنند. با پایان دهه هفتاد و ورود به دهه هشتاد، دکتر علی‌اصغر فرامرزیان از حسین حقیقی دعوت به عمل می‌آورد تا در یک کلاس دانشگاهی درباره شیوه کاری‌اش و طراحی حروف برای دانشجویان صحبت کند، از این جلسه تنها یک فیلم کوتاهی از حسین حقیقی و شیوه طراحی او برای چند حرف فارسی برای ما باقی مانده است که در جای خود بسیار ارزشمند است.
در نهایت حسین حقیقی در ماه‌های پایانی سال۱۳۸۱ متوجه علائمی شد که پزشکان آن را سرطان معده تشیخص دادند. پیشرفت بیماری به گونه‌ای بود که متاسفانه شش ماه پس از تشیخص، در سی‌ام تیرماه ۱۳۸۲ مغلوب شد و جسمش در ۶۷ سالگی این دنیا را ترک کرد.
اما نکته‌ای که امروزه باید بیشتر به آن توجه کرد این است که پیشرفت فونت فارسی در ایران که توسط حقیقی در اواسط دهه سی آغاز شد و در دهه پنجاه به اوج خود رسید، ناگهان متوقف شد و ثبت‌نشدن دانش و تجربیات او، که نقش حیاتی در فرهنگ و هویت ملی ما ایرانیان داشت، و مستند نشدن این منابع ارزشمند در طول سالیانی که در قید حیات بود، باعث شد چندین نسل از دستاوردهای مهم او محروم شوند و سال‌ها فونت فارسی از آنها بی‌بهره باشد. خوشبختانه پس از چند دهه توقف یا حرکت بسیار آهسته، طراحان جوان فونت فارسی با امکانات و منابع آموزشی محدود و کاستی‌ها و کارشکنی‌های فراوانی که وجود داشت، توانستند موج جدیدی در تایپ دیزاین و فونت فارسی به راه بیاندازند که خوشبختانه دستاوردهایشان در چند سال اخیر در گرافیک و مطبوعات فارسی بسیار مشهود است، امید است این روند با حمایت اهالی صنعت چاپ و نشر و دیگر بنگاه‌های اقتصادی از این حرفه، که پس از سال‌ها مجددا احیا شده است، ادامه یابد و شاهد رشد و پیشرفت بیشتر و چشمگیرتر فونت فارسی باشیم.
