هدف آموزشي مقاله حاضر که از منابع خارجي براي ماهنامه ترجمه شده است، ارائه مجموعه دستورات و اقدامات ايمني است که با رعايت آنها خطراتي که در زمينه کار با يووي وجود دارد از بين ميروند. تا چند سال پيش، بسياري از چاپخانهها درباره استفاده از فنآوري يووي مشکوک بودند؛ به ويژه تاثيرات آن بر سلامت و ايمني کارکنان و محيط زيست بسيار مورد بحث بود. اما امروزه، اين نگراني که در زمان خود موجه بود، رنگ باخته است. توضيحات بيشتر در ادامه مقاله آورده شده است.
فنآوري يووي با بهبود روزافزون ويژگيهاي مرکبها و ورنيها، بهينهسازي روشهاي چاپ و خشک شدن آن و نيز پيشرفت تجهيزات جانبي، ايمن و کارآمدتر شده است. البته براي ايمنسازي کار با دستگاهها و مواد يووي، همچون ساير فناوريها، رعايت دستورالعملهاي سازندگان معتبر و قوانين استانداردهاي بينالمللي و اصول ايمني، پيش شرطهاي حياتي محسوب ميشوند. در اين مقاله با استفاده از استانداردهاي اروپايي صنعت چاپ، به ارائه مهمترين مواردي که براي ايمني چاپ يووي بايد به آنها توجه شود، خواهيم پرداخت. با دقت در رعايت اين موارد، احتمال بروز خطر در چاپخانه به حداقل ميرسد و سلامت کارکنان و محيط تضمين ميشود.
پرتو يووي بر انسان اثرگذار است، اما تاثير پرتوهاي يووي بر شخصي که در معرض اين نور قرار گرفته، به طول موج اين پرتوها بستگي دارد. از آنجا که قدرت نفوذ اشعه يووي خيلي کم است، اين نور فقط براي چشم و قسمتهايي از پوست که در معرض نور قرار گرفتهاند خطرناک است و تاثير خاصي بر اندامهاي داخلي و بخشهاي ديگر بدن ندارد. آسيبهاي ناشي از نوردهي يووي بر روي پوست به دو دستهاند: آسيبهاي ناشي از نوردهي کوتاه يا حاد (acute) (مثلا چند ساعته) و آسيبهاي نوردهي طولاني و مداوم يا مزمن (chronic). آسيبهاي نوردهي کوتاه مدت اغلب به دنبال قرار گرفتن يکباره و چندين ساعته در معرض اشعه يووي، ممکن است بهصورت التهاب بروز کند، اما آسيبهاي نوردهي مزمن به تدريج با گذشت زمان و سروکار داشتن پيوسته با سيستمهاي يووي در بدن انسان ايجاد ميشوند. البته تاثيرات مزمن، اغلب چندين سال بعد آشکار ميشوند. نوردهي حاد باعث آفتاب سوختگي ميشود (ميدانيم که در نور آفتاب هم اشعه يووي وجود دارد.) قرمزشدگي پوست که التهاب پوست نيز ناميده ميشود، با طول موجهاي کوتاهتر از ۳۱۵ نانومتر ايجاد ميشود. شدت آفتاب سوختگي به شدت نور يووي و مدت تابش آن بر انسان بستگي دارد و به صورت عمومي در افراد داراي پوست تيره ديرتر از افراد داراي پوست روشن اتفاق ميافتد؛ زيرا تيرگي و ضخامت پوست، به عنوان محافظ در مقابل اشعه عمل ميکند. پيري زودرس و احتمال سرطان پوست در طولاني مدت، از خطرات مزمن آن هستند. التهاب قرنيه (ملتحمه چشم)، که همچنين به «برفکوري» (snow-blindness) نيز معروف است، رايجترين تاثير نور يووي بر روي چشمها است. علايم اين بيماري درد کم يا سوزش چشم و حساسيت به نور است. با اين وجود، آسيبهاي دائمي به قرنيه و پوست بسيار کم اتفاق ميافتند. همانطور که ميدانيم براي محافظت در برابر نور خورشيد، چشمها بايد توسط عينکهاي آفتابي، بدن با لباس مناسب و لبها با کرمهاي محافظ در برابر يووي محافظت شوند. اما براي محافظت از کساني که در کارگاهها و چاپخانهها با خشککنهاي يووي کار ميکنند، راه متفاوتي انتخاب شده است:
-منبع اشعه بايد به طور کامل پوشيده شده و ديده شدن منبع نور يووي بايد غيرممکن باشد.
– اشعه بازتاب شده بايد توسط درپوشهاي محافظ و پردهها گرفته شوند.
– هنگامي که محافظها بالا هستند بايد لامپهاي يووي خاموش شده باشند.
– تنها افرادي بايد اجازه راهاندازي يا تعمير و نگهداري خشککنهاي يووي را داشته باشند که براي اين کار آموزش کافي ديدهاند.
اگر همه اين موارد ايمني رعايت شوند، ديگر خطري از جانب نور يووي انسان را تهديد نخواهد کرد و محافظتهاي شخصي، مانند عينکهاي ايمني، مورد نياز نخواهند بود.
مهم: در حين راهاندازي، تمام قسمتهاي پوشاننده بخش خشککن يووي بايد به صورت صحيح در جاي خود قرار بگيرند. پس از توقف يا بارگذاري مجدد کار نيز حتي اگر به نظر برسد که ماشين براي مدت زمان کوتاهي کار خواهد کرد، بايد آن را تنها پس از نصب مجدد تمام پوششها راهاندازي کرد.
محافظت در برابر اوزون
سالهاست که ميدانيم اوزون چشمها و اندامهاي تنفسي را ملتهب ميکند، همانطورکه افزايش مقدار اوزون در مه دود تابستاني (summer smog) اين تاثير را دارد. اوزون (O3) 3 اتم اکسيژن دارد و هر جايي که انرژي الکتريکي يا اشعه يووي وجود داشته باشد، با تبديل مولکولهاي اکسيژن معمولي هوا (O2) به راديکالهاي آزاد اکسيژن واکنشپذير (O) و ترکيب آنها با ديگر مولکولهاي اکسيژن هوا (O2) اوزون (O3) توليد ميشود (شکل ۱). هنگامي که پرتوهاي يووي نور خورشيد به لايههاي هوا در جو زمين برخورد ميکنند نيز وضعيت مشابهي اتفاق ميافتد. بنابراين هنگامي که پرتوهاي يووي در محفظه لامپهاي يووي با اکسيژن محيط، ايجاد واکنش ميکنند نيز اوزون توليد ميشود. اوزون گازي است که بوي شديدي دارد. بسته به غلظت گاز، اوزون بوي ميخک، علف خشک يا بويي شبيه کلرين (بويي که از يک لامپ آفتابي بلند ميشود) دارد. بيني انسان ميتواند اوزون را- وقتي که غلظت آن تنها ۰۱/۰ ميليليتر بر مترمکعب است- تشخيص دهد. به دليل اين آستانه بويايي پايين، انسانها قادرند قبل از ايجاد خطر، واکنش نشان دهند. اما ايراد بو اين است که انسان به آن عادت ميکند و حتي پس از مدت کوتاهي تنفس هواي مخلوط با اوزون، ديگر بوي آن را احساس نميکند. اوزون مادهاي تحريککننده است که حتي در غلظتهاي پايين، روي چشمها، بيني، حلق و ريه تاثير ميگذارد. ريه حتي در غلظت ۰۸/۰ ميليليتر بر مترمکعب نيز واکنش نشان ميدهد و در غلظت حدود ۱/۰ ميليليتر بر مترمکعب التهاب شديد پيدا ميکند. بالاتر از اين حد، چشمها و مجاري تنفسي ملتهب شده، سرفه و کاهش کارايي فيزيکي بوجود ميآيد. بر اساس دانش علمي امروز، غلظت اوزون، زير ۰۴/۰ ميليليتر بر مترمکعب، موجب آسيب رساندن به سلامتي نميشود، حتي اگر مدت قرار گرفتن در معرض آن طولاني باشد.
براي کاهش قرار گرفتن در معرض اوزون، محفظههاي لامپ يووي اغلب به سيستمهاي تخليه هوا مجهز شدهاند که اوزون را از فضاي چاپخانه به بيرون تخليه ميکند. به اين ترتيب اوزون و گرماي توليد شده در اثر پرتوهاي يووي وارد محيط کارگاه نميشوند. هنگامي که واحد خشک کن يووي کار ميکند، سيستم تخليه بايد روشن باشد و براي اينکه تخليه همه مواد خطرناک و ناخواسته به طور مناسب صورت گيرد، پوششهاي ماشين بايد به دقت سر جاي خود قرار بگيرند. گاز اوزون به راحتي واکنش نشان داده و خيلي سريع تجزيه ميشود. براي جلوگيري از آسيب به محيط زيست محلي، ممکن است قبل از وارد شدن هواي مکيده شده از ماشين به محيط زيست، نصب فيلترهاي ذغال چوب ضروري باشد. براي به حداقل رسيدن خطرات بالقوه بايد غلظت اوزون در حين توليد به طور مرتب کنترل شود. لامپهاي جديدتر در واحد خشککن يووي اغلب به گونهاي ساخته شدهاند که توليد اوزون را به ميزان قابل ملاحظهاي کاهش ميدهند و با استفاده از شيشه کوارتزي ويژه، ميتوان گفت هيچ پرتويي که اوزون توليد کند (ozone-generating radiation) از لامپ ساطع نميشود. پيدايش توده متراکم اوزون به نوع لامپ يووي مورد استفاده، گردش هوا در ماشين و طراحي سيستم مکنده هوا- که به طور معمول توسط اپراتور نصب ميشود- بستگي دارد. البته فناوريهايي مانند استفاده از گاز بياثر در خشککن يووي هم، مانع انتشار اوزون در محيط ميشود. در ماشين چاپهاي مجاز، اندازهگيري اوزون تحت شرايط استاندارد توسط سازنده ماشين انجام ميشود و اگر تخليه هوا در هنگام توليد با مقادير تعيين شده توسط سازنده ماشين يکي باشد، ميتوان از عدم انتشار اوزون در محيط چاپخانه مطمئن بود.
اقدامات ايمني هنگام استفاده
از نيتروژن
فوايد استفاده از واحدهاي خشککن با گاز بياثر در مطالب پيشين، توضيح داده شده است. اما اگر اپراتور بخواهد از اين روش استفاده کند، بايد موارد زير را مدنظر قرار دهد: نيتروژن مورد استفاده در اين فرآيند اغلب در حالت مايع نگهداري ميشود و توسط يک تبخيرکننده (evaporator) به حالت گازي درميآيد. سپس اين گاز از طريق يک سري لوله در خشککنها توزيع ميشود.
در اينجا دو خطر بالقوه وجود دارد:
۱- دماي نيتروژن مايع ۱۹۶- درجه سانتيگراد است و اگر به همين صورت به ماشين برسد، خطر سرمازدگي (frost-bit) و آسيب به چشمها وجود خواهد داشت. براي جلوگيري از رسيدن نيتروژن مايع به ماشين، يک دستگاه کنترل دما بايد در مخزن نيتروژن نصب شود که اگر دما زير مقدار مجاز باشد تغذيه نيتروژن را به صورت اتوماتيک قطع کند.
۲ – نيتروژن، قسمتي از هوايي است که ما تنفس ميکنيم و سمي نيست، اما در غلظتهاي بيشتر، اکسيژن هوا کم شده و نيتروژن ميتواند جايگزين اکسيژن هوا و در نتيجه، موجب خفگي شود. بالا بودن ميزان نيتروژن توسط انسان قابل تشخيص نيست اما تهويه مناسب هوا ميتواند از بالا رفتن غلظت آن جلوگيري کند. لولههاي انتقال نيتروژن هم بايد به طور مرتب کنترل شوند که خرابي و نشتي نداشته باشند. نصب و تعمير و نگهداري اين سيستمها بايد توسط شرکتهاي مجاز و مورد قبول انجام شود.
ايمني در کار با مرکبها و
ورنيهاي يووي
پرسنل شاغل روي يک ماشين يووي بايد از اين حقيقت آگاه باشند که روي ماشيني با مرکبها و ورنيهاي معمولي کار نميکنند. تنها در صورتي که آنها به اقدامات ايمني عادت کنند و به صورت خودکار الزامات ايمني را رعايت کنند، خطري آنها را تهديد نميکند.
براي پيشگيري از تماس ورنيها و مرکبها با پوست ما بايد موارد زير رعايت شود:
– هنگامي که با ورنيها و مرکبهاي يووي کار ميکنيد، نظافت را به دقت رعايت کنيد.
– از تماس مستقيم پوست با مرکبها و ورنيهاي يووي جلوگيري کنيد.
– به هنگام تعويض مرکبها يا نظافت ماشين، دستکشهاي مناسب (ساخته شده از لاستيک نيتريل) بپوشيد.
– در صورت امکان از دستگاه تغذيه خودکار مرکب استفاده کنيد.
– هنگام جابهجايي باطلههاي حاوي مرکبها و ورنيهاي يووي خشک نشده، يا هنگام جابهجايي دستمالهاي نظافت مصرف شده، از تماس آنها با پوست جلوگيري کنيد.
– اگر هنگام کار روي نوردهاي مرکب يا هنگام شستشوي دستي ماشين، خطر تماس مرکب با چشم وجود دارد، بايد از عينک ايمني مناسب استفاده کنيد.
– لباس کارهايي که هنگام کار با مرکبها و ورنيهاي يووي لک شدهاند، خطرناکتر از آنهايي است که با مرکبهاي معمولي لک شدهاند. اين نوع مرکب روي لباس خشک نميشود؛ زيرا فقط اشعه يووي ميتواند آن را خشک کند. بنابراين، از آنجا که مرکبهاي يووي خشک نشده باعث ايجاد ناراحتيهاي پوستي ميشوند، لباسهاي کثيف را بايد به سرعت عوض کنيد. اين مساله زماني اهميت ويژه پيدا ميکند که با ورنيهاي يووي شفاف کار ميکنيد، زيرا ممکن است بهراحتي ديده نشوند. به علاوه، هنگامي که لباس را به تن داريد نبايد آن را با حلال تميز کنيد؛ زيرا اين کار باعث ميشود که رسيدن مرکب به پوست حتي آسانتر شود. براي اين که لباس کار کثيف با لباسهاي معمولي تماس پيدا نکند، لباس کارها بايد توسط خود شرکت تميز شوند و هميشه جدا از لباسهاي معمولي نگهداري شوند.
رفع خطر غبار مرکب يوو
(Ink mist)
گاهي در سيستم مرکبدهي ذرات معلقي از قطرات ريز مرکب و ورني خشک نشده در هوا پراکنده ميشوند که به آن غبار مرکب گفته ميشود. عوامل موثر در به وجود آمدن غبار مرکب عبارتند از: سرعت چاپ، نوع مواد اتصال دهنده، مقدار مرکب و ورني استفاده شده، قطر نوردهاي مرکبدهي و ورنيزني، دما و رطوبت نسبي. ذرات ريز غبار مرکب فقط باعث کثيف شدن ماشين نميشوند، بلکه تنفس اين ذرات ميتواند براي سلامتي زيانآور باشد. در اين موارد بايد از تجهيزات مکنده استفاده شود و اپراتور بايد بر اساس مقدار غبار شدن مرکب، سرعت ماشين را کم کند.
بو در چاپ يووي
بوي مرکب تازه چاپ شده معمولي واضح است که اغلب نامطبوع نيست. اما مرکبها و ورنيهاي يووي بوي ويژهاي دارند که اغلب نامطبوع است. قسمت عمدهاي از اين بو به مواد حاصل از تجزيه آغازکنندههاي نوري برميگردد.
آغازکنندههاي نوري در حين تابش يووي به چندين جزء تجزيه ميشوند که بوي خيلي شديدي دارند. اما هيچ خطري که به واسطه تجزيه محصولات آغازکنندههاي نوري براي سلامتي پيش بيايد شناخته نشده است و بنابراين اقدامات ايمني خاصي نيز ضروري به نظر نميرسد. به هر حال در حالتهاي خاص ممکن است نصب مکنده و جمع کننده هوا در قسمت تحويل ماشين ضروري باشد. استفاده از تهويه هواي مناسب در کارگاه نيز در هر حالتي توصيه ميشود. محصولاتي که بلافاصله بعد از چاپ، بوي بدي دارند، بايد به سرعت از سالن چاپ خارج شوند، يا برايشان از سيستم تخليه هواي قويتر استفاده شود، تا بوي بد در محصول نهايي باقي نماند.
کاغذهاي باطله خطرناک
محصولات چاپي که داراي مرکب و ورنيهاي يووي سخت نشده هستند، بايد به صورت ويژه علامتگذاري و جداگانه نگهداري شده و به عنوان دور ريزهاي خطرناک دستهبندي شوند و از هر گونه تماس با آنها بايد پيشگيري کرد.
ايمني در برابر حلالها و شويندهها
هر چند مرکبها و ورنيهاي يووي حاوي هيچ گونه حلالي نيستند، با اين حال در سرويس و شستشوي ماشين از حلال استفاده ميشود. در حين چاپ انتشار محدود حلالها، براي مثال از محلول رطوبتدهي (محلول آب) چاپ افست يووي نيز ممکن است. تماس با محلولهاي شستشو ميتواند برخي اوقات باعث سوزش پوست و صدمه به چشمها شود. بعضي از حلالها به طور مستقيم از طريق پوست وارد بدن ميشوند. اگر کاري که انجام ميشود با استفاده از حلالها همراه باشد، اين موارد احتياطي بايد مدنظر قرار گيرند:
– از برگه دستورالعملهاي ايمني شويندهها و حلالها پيروي کنيد. در اين برگه، همه اطلاعات مهم در مورد سلامت و محيط زيست بايد به صورتي گفته شده باشند که به راحتي قابل فهم باشند.
– بعضي از حلالها به راحتي از طريق پوست جذب ميشوند، مثل دسته «H» يا جذب شونده توسط پوست. بنابراين بايد از تماس پوست با آنها جلوگيري شود. به همين دليل براي شستشوي نوردها، بايد نهايت دقت به عمل آيد و بهتر است از سيستمهاي اتوماتيک شستشو استفاده شود.
– بايد از مواد شوينده کم خطرتر که نقطه اشتعال بالاي ۵۵ درجه سانتيگراد دارند استفاده شود. بايد توجه داشت که کاهش تبخير حلالها، خطرات ناشي از استنشاق بخار حلال و نيز خطر آتشسوزي و انفجار را کاهش ميدهد. هر چه درجه اشتعال بالاتر باشد، ريسک آسيب به سلامتي افراد و خطر آتشسوزي و انفجار کمتر است. به اين ترتيب از آنجا که استفاده از مواد مصرفي بهينهسازي ميشود، هزينههاي توليد نيز کاهش مييابد.
– پوشيدن دستکش و عينک ايمني مناسب. استفاده دستکشهاي مناسب و بدون خرابي هنگام شستشو و نظافت بايد به يک عادت تبديل شود.
– دستمالهاي مصرف شده براي نظافت بايد در مخزن ويژهاي نگهداري شوند.
– در فرآيندهاي ترکيبي (معمولي/يووي)، مخزنهاي مواد شوينده مختلف بايد با تفاوت از نظر شکل و اندازه، به طور واضح با هم فرق داشته باشند. اين کار با کاهش احتمال اشتباه نه تنها از سلامت کارکنان محافظت ميکند، بلکه از خرابي ناخواسته ماشين چاپ به علت باد کردن و تورم بخشهاي لاستيکي نيز جلوگيري ميکند.
بعضي وقتها اقدامات ايمني در حين نظافت و شستشو به نظر غيرضروري يا ناجور ميرسند و اپراتور براي از قلم انداختن يکي دو تا از موارد وسوسه ميشود. اما اگر عادتهاي بد جاي خود را محکم کنند، تغيير آنها سخت خواهد بود. به هر حال شيوه نادرست رفتار با حلالها، به خصوص اگر مرتب از آنها استفاده ميکنيد خطرناک است. در اين مورد چاپ يووي با چاپ معمولي تفاوتي ندارد!
جداسازي سيستم شستشو از خشککن يووي
هنگامي که واحد خشککن يووي و سيستم شستشوي سيلندر و لاستيک در يک ماشين چاپ به صورت همزمان راهاندازي ميشوند، خطر بالقوهاي بوجود ميآيد. حلالهاي شستشو تحت تاثير گرماي توليد شده توسط خشککن ميتوانند ترکيب قابل انفجاري از حلال و هوا پديد آورند. ماشينهاي چاپ رول معمولي وقتي ماشين در حال کار است شسته ميشوند. در اينجا بايد ميزان تراکم بخارهاي حلال در خشککن را اندازهگيري کرد تا از انفجار احتمالي جلوگيري شود. در گذشته، اغلب از يک مکانيزم وقفه بين تجهيزات شستشو و خشککن يووي در ماشينهاي افست ورقي استفاده ميشد که باعث طولاني شدن توقفهاي ماشين ميشد؛ زيرا خشک کن يووي در حين فرآيند شستشو بايد خاموش ميشد. اما به تازگي، سيستمهاي مختلفي معرفي شدهاند که اجازه ميدهند خشککن در حين فرآيند شستشو در حالت آماده به کار(stand-by) قرار بگيرد. در ماشينهايي که داراي گواهينامه “چاپ يووي بهينه” ((Optimized UV printing (a BG-Prufzert label) هستند، شستشوي لاستيک ميتواند بدون خاموش کردن خشککنهاي يووي انجام شود.
اتصالات فني
مناسب بودن اتصال سيگنالهاي بين ماشين چاپ و خشککن يووي، به ويژه هنگامي که خشککنهاي يووي روي ماشينهاي از قبل خريداري شده سوار ميشوند، بايد آزمايش شود و نتايج اين آزمايش بايد پرسشهاي زير را پاسخ دهد:
– آيا فشار دادن دکمه توقف اضطراري (emergency-stop button) باعث خاموش شدن کامل خشککن ميشود؟ (جواب بايد مثبت باشد)
– آيا خشککن تنها پس از اين که ماشين روي چاپ انداخته شد به نهايت قدرت ميرسد؟ (جواب بايد منفي باشد)
– آيا پس از اين که علامت «print-off» يا “توقف چاپ” ظاهر ميشود خشککن بهطور فوري به قدرت کمتر تغيير حالت ميدهد؟ (جواب بايد مثبت باشد)
– آيا راهاندازي خشککن تنها زماني که اگزوز هوا (air exhaust) روشن باشد ممکن است؟ (جواب بايد منفي باشد) هر چند اين آزمايشها به معناي کنترل کامل سيستم نيستند اما به طور حتم، عدم موفقيت در آنها نشانه ايراد مسلم خشککن يووي است.
بخشهاي کشويي
(Removable slide–in modules) خشککن
خشککنها در صورتي که به سادگي قابل برداشتن هستند (براي مثال خشککنهاي قابل تعويض يووي و IR)، بايد توسط سوئيچهاي الکتريکي به منبع انرژي متصل شده و قفل شوند، تا اگر در محل درست خود قرار نگرفتند، کار نکنند.
پيشگيري از نشت شويندهها
لولهها و شلنگهاي مخصوص انتقال شويندهها بايد بادوام باشند، و به صورتي نصب شده باشند که حلال به بخشهاي داغ تونل خشککن نشت نکند، زيرا همانطور که گفته شد حلالهاي شستشو تحت تاثير گرما، ترکيب قابل انفجاري را تشکيل ميدهند. يک راه ايمن براي اين کار نصب همه لولهها و اتصالات در بيرون از حاشيه کناري ماشين چاپ، يا جدا کردن آنها از بخش خشککن يووي بوسيله صفحات محافظ (shielding plates) است. اين نکته بايد در نظر گرفته شود که عمر شلنگها تحت تاثير اشعه يووي کوتاهتر ميشود.
تماس با قسمتهاي داغ
عمليات خشک شدن يووي مقدار زيادي انرژي گرمايي وارد ماشين چاپ ميکند. در نتيجه، فضاي در برگيرنده لامپ بايد خنک شده و در مقابل تماسهاي غيرعمدي محافظت شود. پس از استفاده از خشککن يووي براي چندين ساعت، قسمتهاي قابل دسترس اطراف لامپها بايد از نظر دماي سطحي کنترل شوند. با افزايش کيفيت عايق کاري و خنک کردن ميتوان از خطر سوختگيهاي پوستي پيشگيري کرد. حداکثر دماي بيخطر براي لمس مواد معمولي ۶۰ درجه سانتيگراد است.