مرور ده روزه نمایشگاه کتاب تهران ۹۸

سی و دومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با حضور وزیر ارشاد و معاون فرهنگی وی و شماری از مسئولان و دست‌اندرکاران حوزه نشر به همراه علاقمندان به کتاب و کتابخوابی برگزار شد. در این دوره از نمایشگاه تعداد ۲۴۰۰ ناشر داخلی و ۸۰۰ ناشر خارجی آثار خود را ارائه دادند. (۶۵۰ ناشر لاتین و ۱۰۵ ناشر عرب)
به گزارش ماهنامه صنعت چاپ، در تقسیم‌بندی فضای نمایشگاهی سی و دومین دوره نمایشگاه کتاب، ۱۴ هزار و ۲۰۰ متر مربع به ناشران عمومی، ۶ هزار و ۲۲۵ متر به ناشران دانشگاهی، ۳هزار و ۲۳۰ متر به ناشران آموزشی اختصاص یافت و ۲۰۰متر مربع هم در رواق شرقی مصلی برای دیگر غرفه‌داران درنظر گرفته شده بود. به گفته مهدی اسماعیلی‌راد معاون اجرایی سی و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، یکصد و ده هزار متر مربع فضا در اختیار نمایشگاه کتاب قرار گرفته که ۵ هزار و ۵۰۰ متر مربع از آن غرفه‌بندی شده است.
اسماعیلی‌راد گفت: در سی و دومین نمایشگاه کتاب تعداد ۱۵۰ ناشر عمومی، ۳۵۵ ناشر کودک و نوجوان، ۳۰۰ ناشر دانشگاهی و ۱۰۰ ناشر دیجیتال حضور دارند. وی این آمارها را در مراسم افتتاحیه سی و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و در ادامه صحبت‌های وزیر ارشاد و معاون فرهنگی ارشاد عنوان کرد.

وزیر ارشاد در این مراسم که هیأتی چینی در آن شرکت کرده بودند با اشاره به نقش کتاب در ارتقاء فرهنگ عمومی جامعه گفت: «طبق آمار سازمان مالکیت فکری، صنعت نشر در سال ۲۰۱۶ برای یازده کشور درآمدی بالغ بر ۴۶ میلیارد دلار به همراه داشته است. صنعت چاپ و نشر در ناحیه اشتغال هم به صورت مستقیم و غیرمستقیم سهم قابل‌توجهی در اشتغالزایی و کاهش بیکاری دارد.
محسن جوادی معاون فرهنگی وزیر ارشاد که ریاست نمایشگاه کتاب را برعهده دارد با ذکر عبارت «خواندن، توانستن است» به عنوان شعار نمایشگاه امسال، اظهار کرد: با این شعار به استقبال بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشورمان می‌رویم» وی در بیان تعداد تعرفه‌ها و ناشران حاضر در نمایشگاه و تقسیم‌بندی آن‌ها گفت: امسال علاوه بر ارائه ۴۰۰ هزار عنوان کتاب، ده‌ها رویداد فرهنگی از جمله رونمایی کتاب و برنامه‌های پژوهشی و گفتگو محور کتاب برگزار خواهد شد.
در ادامه مراسم افتتاحیه «هوی اوی مین» نماینده کشور چین با اشاره به روابط ویژه دو کشور ایران و چین و سابقه حضور ایران به عنوان میهمان ویژه در نمایشگاه کتاب چین، گفت: ما امسال در نمایشگاه تهران میهمان ویژه هستیم. در این نمایشگاه با بیش از ۴ هزار عنوان و ۱۵ هزار جلد کتاب شرکت کرده‌ایم و بیش از ۵۰ برنامه فرهنگی داریم که بیش از ۲۰ نویسنده، تصویرگر و دانشمند چینی در آن حاضر می‌شوند.

معادله شمار بازدید کنندگان و میزان فروش
بازدید مردم از نمایشگاه و ازدحام جمعیت می‌توانست منادی اتفاقات خوب برای نمایشگاه باشد. سردی حاصل از انصراف شمار قابل توجهی از ناشران به دلایلی چون گرانی کاغذ و زینک، می‌توانست با حضور پرشور بازدیدکنندگان در نخستین روز نمایشگاه جبران شود.

ساعاتی بعد اما اتفاق دیگری رخ داد و هر چه پیش می‌رفت معلوم می‌شد که آن‌چه پرشوری یک نمایشگاه را رقم می‌زند نه فقط بازدید که خرید بالای کتاب‌های مورد علاقه بازدیدکنندگان هم هست. بازدیدکنندگان وقتی با گرانی کتاب مواجه شدند نتوانستند آنگونه که باید، کتب موردنظر خود را بخرند. روز دوم همین رویکرد تکرار شد. در پایان روز میزان فروش کتاب در دو روز ابتدایی نمایشگاه مشخص شد. ۱۳ میلیارد تومان در دو روز. این میزان نسبت به سال گذشته ۱۰ درصد افزایش یافت. این خبر اما چندان خوشحال‌کننده نبود. کارشناسان با احتساب افزایش چشمگیر قیمت کتاب، تعداد کتاب‌های فروخته شده را نه تنها بیشتر از سال پیش عنوان نکردند، بلکه رقم تقریبی کاهش تعداد کتاب‌های فروخته شده نسبت به دو روز نخست دوره قبلی نمایشگاه، بین ۴۰ تا ۵۰ درصد تخمین زدند که این برای یک نمایشگاه می‌تواند حاکی از یک رکود واقعی باشد. با وجود این امیدها پابرجا بود.
آغاز نمایشگاه اما با حواشی هم روبرو بود. قطع دستگاه‌های کارتخوان (پُز) برای ساعاتی در روند فروش نمایشگاه اختلال ایجاد کرد. همچنین حضور بازدیدکنندگان، متولیان نمایشگاه را به صرافتِ اضافه کردن ساعات بازدید نمایشگاه انداخت و از روز دوم ساعت اتمام نمایشگاه یک ساعت به تأخیر افتاد.

روز دیجیتالی‌ها
روز سوم نمایشگاه برای صنعت چاپ و نشر به‌ویژه حوزه نشر دیجیتال روز ویژه‌ای بود. در این روز نشست تخصصی با عنوان «نشر رومیزی، تهدیدها و فرصت‌های پیش رو» برگزار شد. در این نشست برخی از چهره‌های فعال در عرصه چاپ دیجیتال و نشر رومیزی و انجمن ناشران کتب دانشگاهی با هدف نزدیک کردن هر چه بیشتر چاپ دیجیتال و نشر و همچنین بررسی فرصت‌های پیش روی نشر دیجیتال و ارائه راهکارهای تبدیل تهدیدات این صنعت به فرصت‌های پیش رو، به بحث و تبادل نظر پرداختند. همچنین ضمن ارزیابی کتاب، راهکارهایی برای امنیت چاپ و امکان فروش بیشتر ازطریق اینترنت را بررسی کردند.

یک هفته با مسأله کاغذ
اوایل هفته دوم مصادف با روزهای چهارم و پنجم برگزاری نمایشگاه، تعداد بازدیدکنندگان نیز کاهش یافت و جز ازدحام کم‌و‌بیش جمعیت پیرامون مکان اجرای برنامه رادیویی ـ که با میهمانانی از چهره‌های هنری و فرهنگی دایر بود ـ اثری از شور و نشاط علاقمندان به کتاب دیده نمی‌شد. روز ششم نمایشگاه دوشنبه ۹ اردیبهشت مقام رهبری از نمایشگاه دیدن کرد. ضمن بازدیدهایی که ایشان از غرفه‌های مختلف به عمل آوردند با شکایت ناشران در رابطه با گرانی کاغذ و کمبود آن مواجه شدند. بسیاری از غرفه‌ها فرصت را غنیمت شمرده و مراتب انتقاد از رویکرد مسئولان در قبال واردات و توزیع کاغذ را اعلام کردند و از اوضاع نابسامان بازار کاغذ و انصراف بسیاری از ناشران از حضور در نمایشگاه به دلیل گرانی کاغذ و عدم توانایی در پوشش هزینه‌های بالای تولید کتاب گفتند.

به دنبال این بازدید، دستور رسیدگی به موضوع کمبود و گرانی کاغذ از سوی مقام رهبری خطاب به وزاری صمت و ارشاد صادر شد؛ با این عنوان که: «باید مسأله کاغذ را حل کرد. این طور نمی‌شود. وزیر فرهنگ و صنعت بنشینند و این مسأله را حل کنند.» پس از آن نشست مشترک بین عباس صالحی وزیر ارشاد و رضا رحمانی وزیر صمت حول موضوع کاغذ برگزار شد. در این نشست مسائلی همچون تهیه کاغذ مورد نیاز ناشران و رفع موانع دستیابی بدون دردسر آن‌ها به کاغذ، تهیه مواد مورد نیاز صنعت چاپ و انجام تمهیدات لازم در این باره و همچنین تأمین مواد مورد نیاز مطبوعات بررسی شد. رحمانی پس از این نشست به خبرنگاران گفت: قیمت کتاب در سال جدید افزایش یافت که دلیل آن بالا رفتن قیمت کاغذ است و در این باره با وزیر فرهنگ مذاکراتی داشتیم تا این مشکل حل شود. وی با اشاره به اختصاص ارز ۴۲۰۰ تومانی به کاغذ در سال ۹۷ افزود: امسال هم تلاش می‌کنیم با اجرای اقدامات لازم، از افزایش قیمت کاغذ و در نتیجه کتاب جلوگیری کرده و به بازار نشرِ کتاب کمک می‌کنیم.
روز ششم نمایشگاه با انتشار اخبار پیرامون این بازدید مقام رهبر و دستور وی به وزرای فرهنگ و صمت در جهت رفع مشکلات و نشست اضطراری آن‌ها به منظور حل این مشکلات پایان یافت. روز بعد اما اتفاق جالبی رخ داد. هنوز حرف و حدیث‌های ناشران و چاپکاران کتاب پیرامون تحقق یا عدم تحقق این موضوع داغ بود که شماری از ناشران اطلاع دادند افرادی از سوی برخی واردکنندگان کاغذ با ارز ۴۲۰۰ تومانی با آن‌ها تماس گرفته و با پیشنهاد مبالغی خواستار دریافت رسید کاغذ از آنها شدند تا با سندسازی از تحقیق و بررسی به سلامت جان در برند. این اخبار غیررسمی در روز هفتم یعنی درست یک روز بعد از آن تذکرها و نشست‌ها تا حدودی نگران کننده و موجب ناامیدی ناشران و چاپخانه‌داران شد.

هشتاد مذاکر در رایت سنتر
روز هفتم مذاکرات بین‌المللی نمایشگاه همچنان ادامه داشت. به گفته احمد شاکری مدیر کمیته بین‌المللی نمایشگاه کتاب تهران تا پایان هفتمین روز نمایشگاه ۸۰ مذاکره میان ناشران ایرانی و خارجی در رایت سنتر برای تبادل رایت صورت گرفته و در میان این مذاکرات ۲۰ اثر به مرحله عقد قرارداد رسیده‌اند. روز هشتم نمایشگاه روز دانش‌آموزان بود. یکی از ناشران کمک آموزشی برای مدرسه‌ها سرویس ایاب و ذهاب فراهم کرده بود. در این روز مانند بسیاری از روزهای دیگر برای امضا گرفتن از یک مجری تلویزیون یا فوتبالیستی که از قضا کتاب هم دارند، سر و دست می‌شکنند و این در حالی است که بسیاری از نویسندگان برجسته در گمنامی تمام گاهی می‌گویند من نویسنده این کتاب هستم!
روز نهم نیم‌طبقه شبستان خلوت‌تر شد. از روز قبل هیات چینی که میهمان ویژه نمایشگاه کتاب بودند، به خانه بازگشتند و حضور مردم در حوالی این غرفه‌ها کمرنگ‌تر شده بود. از طرفی به گفته قادر آشنا، قائم مقام سی و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب، در پایان روز نهم نمایشگاه ۹۹ میلیارد تومان فروش کتاب به ثبت رسید که نسبت به سال گذشته ۳۷ درصد افزایش خرید و ۶ درصد افزایش تراکنش داشت.

روز آخر هفته دوم نمایشگاه آخرین روز نمایشگاه هم بود. در روز دهم، نمایشگاه کتاب، شلوغ‌ترین روز خود را تجربه کرد. گویی برای بسیاری که دقیقه نودی هستند، امروز و فردا کردن‌ها برای رفتن به نمایشگاه، به روز جمعه ختم شده و دیگر فرصتی برای موکول کردن برنامه بازدید از نمایشگاه به فرداها وجود ندارد. در شلوغی دهمین روز نمایشگاه لیبلی گلستان مترجم صاحب نام در حاشیه بازدید از نمایشگاه گفت: بازدید و خرید کتاب نسبت به سال گذشته بیشتر شده. علیرغم گرانی کاغذ و کتاب باز هم کتاب پر است و دست کسی خالی نیست. این اظهارنظر در روز پایانی نمایشگاه بدون در نظر گرفتن واقعیت امر، خوشحال کننده است.

به هر حال سی و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران شامگاه چهاردهم اردیبهشت با تمام اما و اگرها به کار خود پایان داد. اگر چه برخی از آمارهایی سخن می‌گفتند که نسبت به نمونه‌های مشابه سال قبل نشان از افزایش داشت، اما تغییرات قابل‌توجهی در بخش تولید نشر، تمام این آمارها را دستخوش تغییر نتیجه خواهد کرد. به گفته قائم مقام این نمایشگاه، سی و دومین دوره نسبت به سال قبل حدود ۴۰ درصد افزایش فروش داشت، این میزان افزایش با احتساب ۵۰ درصد افزایش قیمت کتاب رنگ باخته و ما را در مقابل نتایج متناقض قرار می‌دهد. آن‌چه در این نمایشگاه مشخص بود، گلایه‌های غرفه‌داران از میزان کم فروش و توان اندک مردم برای خرید کتاب بود. این اتفاق برای کتاب‌های لوکس و نفیس که به هر حال مشتری‌های خود را دارند هم اتفاق افتاده بود. با چند انتشارات از جمله نشر گویا، نور هدایت و .. که صحبت کردیم از کاهش فروش حدوداً ۴۰ تا ۵۰ درصدی نسبت به سال قبل می‌گفتند.

باید دید در سال آینده چه تدابیری برای رفع نواقص و تقویت قابلیت‌های نمایشگاه در نظر گرفته می‌شود. اکنون مهم‌ترین مسأله برای ناشران، تأمین کاغذ است. به نظر می‌رسد تا مسأله کاغذ و زینک حل نشود، نمایشگاه کتاب آن‌طور که شایسته بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور است، برگزار نخواهد شد.

محرومیت ۴۹ ناشر از نمایشگاه کتاب آینده
معاون اجرایی نمایشگاه کتاب تهران از صدور ۱۵۳ رأی برای ناشران متخلف و محرومیت ۴۹ ناشر از نمایشگاه کتاب سال آینده خبر داد. وی در نشست خبری پایان نمایشگاه که در مصلای تهران برگزار شد، درباره تخلفات ناشران تا پایان روز هشتم برگزاری نمایشگاه اظهار کرد: «از ۲۹۸ گزارش واصل‌شده به هیئت رسیدگی به تخلفات ناشران، ۱۵۳ رأی برای ناشران متخلف صادر شده است» وی افزود: « ۱۶ مورد منجر به تعطیلی یک‌روزه و دوروزه غرفه ناشران بود. ۶ مورد تعطیلی تا پایان نمایشگاه، ۴۹ مورد اخطار کتبی، درج در پرونده و محرومیت از نمایشگاه کتاب تهران در سال آینده و نمایشگاه‌های استانی، و ۸۲ مورد جمع‌آوری کتاب، اخطار کتبی، درج در پرونده و جمع‌آوری دستگاه کارت‌خوان غرفه بوده است.»
اسماعیلی‌ راد درباره تخلفات ناشران خاطرنشان کرد: ۳ مورد از رأی‌ها به دلیل نقد کردن بن کتاب، ۶ مورد فروش کتاب افست به جای اوریجینال، واگذاری غرفه به غیر یک مورد، فروش کتاب سایر ناشران و کتاب‌های بدون شناسنامه ۷۲ مورد، ۲۵ مورد فروش کالای غیر از کتاب، ۳۴ مورد رعایت نکردن مقررات نمایشگاه کتاب و ۱۱ مورد فروش کتاب‌های بدون مجوز از وزارت فرهنگ بوده است.»