ماهنامه صنعت چاپ بارها به موضوع ضايعات و تاثيرات متفاوت آن چه از منظر مالي و چه از منظر زيست‌محيطي پرداخته است. در اين شماره قصد داريم به يافته‌هاي يک بررسي در اين زمينه در کشور غنا که بيشتر در مورد منابع ايجاد ضايعات در چاپخانه است، بپردازيم. چند سال قبل تحقيقي مبني بر دلايل و منابع بوجود آمدن ضايعات و زباله‌هاي اضافي ايجاد شده در چاپخانه‌هاي دو شهر اصلي آکرا و کوماسي کشور غنا صورت گرفت. محدوده بررسي تنها شامل چاپخانه‌هاي اين دو شهر بود که ۴۷ چاپخانه‌دار از دو شهر اشاره شده در اين بررسي شرکت کردند. سوال مهم در اين بررسي اين بود که کدام ماده در چاپخانه‌ها بزرگترين عامل ايجاد ضايعات در چاپخانه‌هاي شهرهاي آکرا و کوماسي است. ترجمه‌اي از بخش اول اين مقاله تقديم خوانندگان مي‌شود.
مسئله کنترل ضايعات در صنعت چاپ کشور غنا در کارگاه‌ها و سمينارها بسيار مورد بحث قرار گرفته است. شواهد نشان دهنده آن است که ضايعات ايجاد شده در چاپخانه‌ها در شهرهاي آکوا و کوماسي مقادير زيادي کاغذ، مرکب، مواد شيميايي استفاده شده در تاريکخانه ليتوگرافي، فيلم‌ها و زينک‌ها بوده‌اند. اين شرايط براي کارگران و مديران چاپخانه‌ها بدون اينکه به اثر حجم زباله ايجاد شده بر مشتريان، شرکت، محيط زيست و در کل جامعه پي ببرند، يک روند عادي شده است. مقدار ضايعات ايجاد شده بر هزينه‌هاي توليد اثر گذاشته و در عين حال يک تهديد جدي براي محيط زيست محسوب مي‌شود. در کشور غنا اگرچه قوانين دولتي براي انتشار صحيح زباله‌ها و ضايعات وجود دارد ولي اين قوانين اجباري نبوده و انتشار ضايعات چاپي از نظر مالي هزينه‌اي به چاپخانه‌داران تحميل نمي‌کند. به دليل اينکه مجازات سختگيرانه‌اي براي دفع نامناسب ضايعات و زباله‌ها وجود ندارد، چاپخانه‌ها ضايعات خود را در سطل‌هاي زباله، رودخانه‌ها و خشکي‌ها رها مي‌کنند.
عموما ضايعات در سه شکل توليد مي‌شوند که شامل ضايعات جامد، فاضلاب‌ها و پساب‌هاي صنعتي و آلاينده‌هاي هوا هستند. در کشور غنا به منظور رشد و توسعه چاپخانه‌ها بر کاهش ضايعات بسيار تاکيد شده است. توليد زباله در صنعت چاپ اجتناب‌ناپذير است اما به منظور پايداري اقتصادي و کارايي چاپخانه‌ها، بايستي تا حد امکان همه انواع ضايعات که شامل ضايعات مواد خطرناک، ضايعات جامد، دفع فاضلاب و آلاينده‌هاي هوا هستند کاهش يابند. همه فرآيندهاي چاپي شامل ليتوگرافي‌هاي افست، چاپ گراور، لترپرس يا فلکسوگرافي و چاپ سيلک اسکرين از مواد اوليه و مواد شيميايي که توليد زباله مي‌کنند استفاده مي‌کنند. در اين تحقيق ضايعات ايجاد شده در چاپخانه‌هاي افست بررسي مي‌شود.
طبقه‌بندي‌هاي ضايعات
مسلما ضايعات از فرآيندي به فرآيند ديگر تغيير مي‌کند و روش‌هاي کاهش ضايعات در فرآيند هر چاپخانه‌اي لزوما در چاپخانه ديگر استفاده نمي‌شود. سه نوع ضايعات در صنعت چاپ وجود دارد که شامل ضايعات جامد، فاضلاب و آلاينده‌هاي هوا هستند.
زباله‌هاي جامد: به طور کل در محيط چاپي زباله‌هاي جامد شامل ظروف خالي، بسته‌هاي فيلم‌هاي ليتوگرافي استفاده شده، مواد تاريخ گذشته، زينک‌هاي معيوب، فيلم‌هاي ظاهر شده ليتوگرافي، نمونه کار تست شده، کارهاي چاپي بي‌کيفيت، محصول معيوب و کاغذهاي باطله هستند.
فاضلاب‌ها و پساب‌هاي صنعتي: فاضلاب‌هاي حاصل از عمليات چاپي مانند روان‌کننده‌ها، ضايعات مرکب، حلال‌هاي تصفيه کننده، مواد شيميايي مربوط به ليتوگرافي، اسيدها، قلياها و پوشش‌هاي زينک همانند فلزهايي مثل نقره، آهن، کروم، مس و باريم هستند.
آلاينده‌هاي هوا: در عمليات چاپي به دليل استفاده از حلال‌هاي تصفيه، مرکب‌ها، الکل و ديگر عوامل مرطوب کننده مورد استفاده در چاپ افست، ترکيبات آلي فرار توليد مي‌شوند. چاپخانه‌هاي بزرگتر مي‌توانند منبع انتشار دي‌اکسيد گوگرد باشند. عمليات تکميلي ممکن است شامل اصلاح نهايي، دايکات، تا کردن، مرتب کردن، صحافي، لمينيت، برجسته کردن و عمليات مونتاژ باشد. روش‌هاي صحافي شامل دوخت، چسب‌زني و صحافي مکانيکي است که اکثر ضايعات در صحافي در اثر استفاده از مواد شيميايي براي لمينيت بوجود مي‌آيند. کاغذهاي اضافي باقي مانده از برش نيز از ضايعات بخش صحافي هستند.
زباله و محيط زيست
آگاهي‌هاي زيست محيطي، موضوعات ايمني و بهداشت صنعتي، نقش مهمي در شناسايي تکنولوژي‌هاي چاپي دارند. چاپخانه‌هاي افست ممکن است با برنامه‌هاي اطلاعاتي زيست محيطي در دسترس که تحت حمايت دولت است، آشنا نبوده و در درجه اول به فروشندگان، تامين-کنندگان و مشتريان متکي باشند و با انجمن‌هايي که چنين اطلاعاتي را دارند برخورد کنند.
در عمليات چاپي از موادي استفاده مي‌شود که ممکن است بر هوا، آب و منابع طبيعي اثرات مخربي بر جاي گذارد: طي عمليات چاپي مواد شيميايي خاصي از دستگاهاي چاپي به شکل دود تبخير شده و منتشر مي‌شوند؛ ديگر مواد شيميايي که ممکن است به درون فاضلاب تخليه شود و بر آب شيرين و اکوسيستم دريايي اثر کند شامل مسائل مربوط به دفع محلي و منطقه‌اي زباله‌هاي جامد است. به دليل مسائل ايمني و بهداشت براي کارگران صنعتي و به دليل اهميت بهداشت عمومي، نگراني‌هاي زيادي درباره زباله‌ها و آلودگي‌هاي صنعتي و تغييرات زيست محيطي ناسازگار و استعمال نابه‌جا از مواد شيميايي خطرناک در کشور غنا وجود دارد. آلودگي‌هاي هوا که مرتبط با فعاليت‌هاي صنعتي هستند عمدتا از فرآيندهاي سوخت ناشي مي‌شوند. اين آلاينده‌ها به شکل ذرات، دود، بوهاي آزاردهنده و گازها بوده که حاوي مقادير متفاوتي از گازها از جمله هيدروژن، هيدروکربن و کربن هستند. جدا از مشکلات بهداشتي که به دليل انتشار اين گازها بوجود مي‌آيد، انتشار اين گازها در هوا باعث بارش باران‌هاي اسيدي نيز مي‌شوند. در سال‌هاي اخير هيدروکربن به عنوان ماده‌اي که مخرب لايه ازون است، شناخته شده است و متاسفانه در صنعت چاپ چه مرکب‌هاي هيت ست و چه غير هيت ست در فرمولاسيون خود هيدروکربن دارند. در مواردي، دفع نامناسب مواد تثبيت‌کننده مي‌تواند براي محيط زيست زيان‌آور و حتي مشکل اصلي براي محيط زيست باشد.
ماشين‌آلات، دليل بوجود آمدن ضايعات کاغذ
شرايط کاري ماشين‌آلات چاپي به اندازه داشتن اپراتورهاي چاپي متخصص براي چاپخانه‌ها ضروري است. اگر کيفيت کار چاپي مورد نظر حاصل شود، فرض بر اين است که همه اجزاي دستگاه درست کار مي‌کنند. ورودي کاغذ، پنجه، سيلندر، برد تحويل و غيره براي جلوگيري از خرابي و شکست کلي ماشين‌آلات در طول توليد بايستي در جاي خود بوده و عملکرد صحيحي داشته باشند. عملکرد صحيح نياز به نگهداري و تعميرات منظم ماشين‌آلات براي حفظ آنها در شرايط مطلوب که به کاهش ضايعات در چاپخانه‌ها مي‌انجامد، دارد. با اين ديدگاه، محقق در اين بررسي از چاپخانه‌داران پرسيد که آيا آنها جدول زماني نگهداري و تعميرات براي ماشين‌آلات خود دارند. گزينه‌هاي پاسخ براي اين سوال بله و خير بودند. ۸۹ درصد از پاسخ‌دهندگان برنامه زمان‌بندي نگهداري و تعميرات داشتند و ۱۱ درصد برنامه زمان‌بندي نگهداري و تعميرات نداشتند. اگرچه آنها جدول زماني براي نگهداري و تعميرات نداشتند اما ممکن است روش مخصوصي براي اطمينان از اينکه ماشين‌آلات در شرايط خوبي براي کار کردن هستند داشته باشند. با توجه به داده‌هاي حاصل از بررسي ۹ درصد برنامه زمان‌بندي نگهداري و تعميرات ضعيف، ۴۲ درصد برنامه زمان‌بندي نگهداري و تعميرات ماهانه، ۲۸ درصد برنامه زمان‌بندي نگهداري و تعميرات سالانه را پيش مي‌بردند و ۲۱ درصد هيچ کدام از برنامه‌هاي نگهداري و تعميرات اشاره شده را نداشتند و دلايل خود را اين چنين بيان کرده بودند که ماشين‌آلات روزانه بررسي مي‌شوند. بنابراين به بخش نگهداري و تعميرات کلي نياز نخواهند داشت و يا ماشين‌آلات معيوب نيستند. در نتيجه اگر ماشين‌آلات در آستانه برنامه نگهداري و تعميرات تنظيم شوند، ممکن است مشکل دستگاه گسترده‌تر شود و يا اينکه ممکن است حذف دائم پيچ و مهره منجر به شکست کامل دستگاه شود.
تعداد زمان‌بندي نگهداري و تعميرات انجام شده ممکن است بستگي به کارايي و شرايط کاري ماشين‌آلات داشته باشد. وقتي شکست ماشين‌آلات به دليل نگهداري و تعميرات ضعيف اتفاق مي‌افتد، زمان توليد تلف مي‌شود و وقتي يک قسمت از ماشين معيوب است، کاغذ و ديگر مواد توليدي به هدر مي‌روند.
مقدار مجاز ضايعات در کاغذ
در چاپ بر اساس تقاضا، لت‌هاي اضافي به تعداد لت‌هاي موجود اضافه مي‌شوند. به اين لت‌هاي اضافي که به منظور تضمين چاپ به تعداد تقاضاي کار چاپي اضافه مي‌شوند، به اصطلاح مازاد چاپي گفته مي‌شود. به طور ميانگين، مازاد چاپي براي کارهاي چاپي تمام رنگ نبايد از ۱۵ درصد کل کار چاپي بيشتر شود و براي کارهاي چاپي يک رنگ نيز نبايد از ۱۰ درصد تجاوز کند. چنانچه مازادها براي کارهاي چاپي تمام رنگ و يک رنگ از ميانگين درصد مربوطه بيشتر شوند، باعث ايجاد ضايعات خواهند شد. هدف محقق اين بررسي پي بردن به درصد مازاد چاپي مورد استفاده توسط چاپخانه‌داران بود. داده‌هاي بررسي نشان مي‌دهد به دليل اينکه لت‌هاي زيادي در چاپ تمام رنگ مورد نياز است، درصد ميانگين مازاد چاپي اضافه شده در کار چاپي تمام رنگ بايستي بيشتر از کار چاپي تک رنگ (سياه و سفيد) باشد.
سياست کنترل ضايعات
سياست کنترل ضايعات، چارچوبي است که در آن ضايعات سازمان کنترل مي‌شود. اين سياست مستلزم بايدها و نبايدهايي است که به کاهش ضايعات در چاپخانه‌ها کمک خواهد کرد. تمام چاپخانه‌ها بايستي سياست مديريت ضايعات داشته باشند تا به آنها در کاهش مقدار ضايعات توليدي کمک کرده و بر دفع ضايعات نظارت کند. براي دستيابي به اين سياست، بايستي همه کارگران با اين سياست آشنا بوده و به نقش خود در اجراي اين سياست واقف باشند. هدف محققان پي بردن به اين مسئله بود که آيا چاپخانه‌ها چنين سياستي را در چاپخانه خود دارند. گزينه‌هاي پاسخ به اين پرسش بله و خير بود. ۷۲ درصد از چاپخانه‌داران پاسخ بله و ۲۸ درصد پاسخ خير به اين پرسش دادند. خط‌مشي‌ها و معيارهاي مورد نظر جهت بررسي ضايعات به درستي در جاي خود قرار نگرفته بودند و اين به معني اين است که به احتمال زياد چاپخانه‌داران ضايعات زيادي در طول فعاليت‌هاي روزانه خود توليد مي‌کنند و يا اينکه چاپخانه‌داران سياست کنترل ضايعات را دارند ولي کارگران درباره آن سياست اطلاعي ندارند.
براي اينکه باور کنيم در يک سازمان سياست و خط مشي‌هايي وجود دارد بايستي اين سياست‌ها اجرا شده و حل‌کننده مسائلي باشند که به دليل آنها ايجاد شده‌اند. داشتن خط مشي به تنهايي کافي نيست بلکه براي رسيدن به هدفي که به منظور آن ايجاد شده‌اند بايستي در سطح يکنواختي به اجرا درآيند. به همين دليل، هدف محققان بررسي عمل کردن يا عمل نکردن چاپخانه‌داران به سياست‌هاي مربوطه بود. پاسخ اين پرسش نيز بله و خير بود. پاسخ ۴۷ درصد پاسخ‌دهندگان بله و ۵۳ درصد خير بود. از اين پاسخ‌ها نتيجه گرفته شد که ۲۵ درصد از پاسخ‌دهندگان براي کنترل ضايعات در چاپخانه خود قوانيني دارند اما به آنها عمل نمي‌کنند. ۴۷ درصد از آنها نيز اين سياست را داشته و به آن عمل مي‌کردند.
کنترل کيفيت
واحد کنترل کيفيت در چاپخانه‌ها به جلوگيري از ايجاد ضايعات در طول توليد کمک مي‌کند. محققان سعي داشتند پي ببرند که آيا واحد کنترل کيفيت چاپخانه‌هاي مختلف کارهاي چاپي را در طي مراحل مختلف فرآيند چاپي بررسي مي‌کنند يا خير. با توجه به پاسخ‌ها، ۷۹ درصد از پاسخ‌دهندگان گفتند که در چاپخانه خود واحد کنترل کيفيت دارند. در حالي که ۸ درصد از آنها هيچ واحد يا سيستم کنترل کيفيتي در چاپخانه خود نداشتند. ۱۳ درصد از چاپخانه‌داران نيز نه جواب بله داده‌اند و نه خير و دليل خود را نيز چنين بيان کرده‌اند: واحد مخصوصي براي کنترل کيفيت در چاپخانه خود ندارند و هر يک از کارگران اعم از کارگران پيش از چاپ، چاپ و پس از چاپ به طور انفرادي براي کنترل کيفيت فرآيند کاري و وظيفه مربوطه آموزش ديده‌اند. به اين معني که به واحد يا دپارتمان کنترل کيفيت سازمان يافته نياز ندارند.
مواد با ميزان ضايعات بالا
داده‌هاي حاصل از بررسي نشان مي‌دهد که کاغذ بالاترين درصد ضايعات را شامل مي‌شود. برخي از پاسخ‌دهندگان مي‌گويند کاغذ روزنامه بيشترين ضايعات را دارد. با توجه به پاسخ ۱۱ درصد از پاسخ‌دهندگان، مرکب به عنوان دومين ماده‌اي که بيشترين ضايعات را دارد شناخته شد. فيلم‌ها، مواد مورد استفاده در تاريکخانه و زينک‌ها نيز پاسخ ۸ درصد پاسخ‌دهندگان به اين بخش بوده است. اين حقيقت را نمي‌توان انکار کرد که کاغذ بالاترين ضايعات را در چاپخانه‌ها دارد.
انبارش و نگهداري کاغذ
چاپخانه‌ها معمولا کاغذ مورد نياز خود را به صورت عمده خريده و در انبار کالا نگهداري مي‌کنند. کاغذ بايستي در فضاي مناسب که تهويه، سقف و در و پنجره مناسب دارد و بدون نشتي است، انبارش شود. اگر ذخيره‌سازي کاغذ به درستي صورت نگيرد، باعث بوجود آمدن مشکلات زيادي اعم از رطوبت، مچاله‌شدن کاغذ و تغيير رنگ کاغذ براي چاپخانه‌داران خواهد شد. مشکلات ناشي از دما، رطوبت و نشت به اندازه صدمات فيزيکي در نگهداري کاغذ مهم است. اين که عدم توجه به انبار مناسب کاغذها چه مشکلات چاپي براي چاپخانه‌داران ايجاد مي‌کند، هدف ديگر اين بررسي بود. پاسخ‌ها نشان دادند که ۳۲ درصد از چاپخانه‌داران در استفاده از کاغذهايي که به طور صحيح انبار نشده‌اند با برخي مشکلات مواجه مي‌شوند اما ۶۲ درصد به مشکلي برخورد نمي-کنند. ۶ درصد از آنها نيز به هيچ گزينه‌اي اشاره نکردند. اينکه ۶۲ درصد در هنگام چاپ با مشکلات چاپي مواجه نمي‌شوند بسيار دلگرم کننده است، يعني آنها با اين شرايط نيز مي‌توانند از ايجاد ضايعات کاغذ جلوگيري کنند.
دما
اصولا کاغذها در بسته‌بندي‌هاي محکم حمل و تحويل داده مي‌شوند اما هنگام انبار کردن کاغذها، دماي بسته و دماي انبار مي‌تواند متفاوت باشد. اگر کاغذ با دماي متفاوتي به محيط چاپ منتقل شود، دماي هوا و رطوبت اطراف لفاف کاغذ را تغيير خواهد داد. اگر رطوبت نسبي هواي اطراف لفاف يا بسته کاغذ بالاتر از داخل بسته باشد، کناره‌هاي بسته رطوبت را تا زماني که به سطح تعادل برسند جذب خواهند کرد. اين مساله باعث مي‌شود که لبه‌هاي کاغذ مچاله و موج‌دار شود و اگر رطوبت نسبي اطراف بسته پايين‌تر از رطوبت محتواي لفاف کاغذ باشد، لبه‌هاي کاغذ رطوبت را به فضاي اطراف پخش کرده و سفت خواهند شد. چاپ کردن با کاغذهاي داراي لبه‌هاي موج‌دار و سفت ضايعات زيادي توليد مي‌کند. با اين ديدگاه محقق سوالات زير را پرسيد که آيا دماي محوطه چاپ همان دماي انبار است که جواب چاپخانه‌داران براي سوالات اينها بودند: هميشه، هرگز يا گاهي اوقات. داده‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد که ۳۴ درصد پاسخ‌دهندگان گفتند که دماي محوطه چاپ همواره همان دماي انبار کاغذ است. ۳۲ درصد گفتند که اين دو دما هرگز يکسان نيست. ۲۶ درصد گفتند که گاهي اوقات اين دو دما يکي هستند و ۸ درصد به اين سوال پاسخ ندادند. آنهايي که گفتند دما يکي است، در هنگام چاپ مشکلي نخواهند داشت و حتي نياز به تنظيم کردن کاغذ قبل از چاپ ندارند. اما آنهايي که گفتند اين دو دما هيچ وقت با هم برابر نيست، اگر کاغذ را قبل از چاپ تنظيم نکنند به احتمال زياد ضايعات زيادي توليد خواهند کرد. اين امر به دليل تغيير در دمايي است که ممکن است هر لحظه اتفاق بيفتد. البته براي جلوگيري از ضايعات کاغذ نياز است که هميشه کاغذ قبل از چاپ تنظيم شود.
ترجمه: ريحانه مجدد شهروز
