ارتباطات؛ روزهای آفلاین و آنلاین جهان

مرثیه ای در جشن روز جهانی ارتباطات

World Telecommunication and Information Society Day

یونس شکرخواه

یونس شکرخواه در ۲ تیرِ ۱۳۳۶ در مشهد به دنیا آمد. در مقطع کارشناسی، در رشته‌ی مترجمی زبان انگلیسی، دانشگاه علامه طباطبایی، به تحصیل پرداخت. پس از آن کارشناسی ارشد و دکتری را در رشته‌ی علوم ارتباطات همین دانشگاه ادامه داد.

او استاد دانشگاه، روزنامه‌نگار و از متخصصان و مترجمان ایرانیِ دانش ارتباطات است و به «پدر روزنامه‌نگاری آنلاین ایران» معروف است.
در کارنامه وی، دبیری بخش بین‌الملل و عضویت در شورای تیتر کیهان (۱۳۷۷-۱۳۶۱)، عضویت در شورای علمی فصلنامه‌های رسانه و پژوهش‌های ارتباطی و هم‌چنین، ماهنامه‌ی تخصصی صنعت چاپ(از ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۲) ، عضویت در شورای سردبیری کتاب هفته، سردبیری جام جم آنلاین (۱۳۸۴-۱۳۸۱) و سردبیری همشهری آنلاین (۱۳۹۸-۱۳۸۵) به چشم می‌خورد.
وی، پس از درگذشت کاظم معتمدنژاد، به ریاست انجمن ایرانی مطالعات جامعۀ اطلاعاتی منصوب شد.
یونس شکرخواه همچنین، در دانشکده‌ی ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی و در مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها تدریس کرده است و در حال حاضر، عضو هیأت علمی دانشکدۀ مطالعات جهان در دانشگاه تهران است.
شکرخواه از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۳به مدت شش سال، ریاست مؤسسۀ مطالعات آمریکای شمالی و اروپا دانشگاه تهران را برعهده داشته است.
کمیته‌ی علمی همایش روابط عمومی الکترونیک در سال ۱۳۸۶ به اتفاق آرا، تقدیر از یونس شکرخواه را به عنوان استاد پیشگام روابط عمومی الکترونیک، به تصویب رساند و طی مراسمی از او تقدیر کرد. در این مراسم، از تمبر روابط عمومی الکترونیک با تصویر دکتر شکرخواه رونمایی شد.
بزرگداشت یونس شکرخواه به پاس سی سال تلاش رسانه‌ای، روز سه‌شنبه، ۱۶ مهرِ ۹۸، با حضور جمعی از اهالی رسانه و قلم و استادان حوزه‌ی علوم ارتباطات، در فرهنگ‌سرای رسانه برگزار شد.
وی همچنین، در تاریخ ۲۲ مهرِ ۹۸، عنوان مشاور عالی دبیرکل و مدیر گروه ارتباطات و رسانه‌ی کمیسیون ملی یونسکو را دریافت کرد.
او هم اکنون در دانشگاه تهران به تدریس مشغول و سرپرست گروه آموزشی مطالعات اروپای دانشکدهٔ مطالعات جهان است.
شکرخواه دهها کتاب تالیف و ترجمه کرده و دهها سخنرانی در نشست‌های معتبر بین المللی و اجلاس‌های ارتباطات در کشورهای ااروپایی،‏ آسیا یی و آفریقایی ارایه داده است.

اکنون هفدهم ماه مه هر سال به نام “روز جهانی ارتباطات دوربرد و جامعه اطلاعاتی (WTISD) ” شناخته می‌شود. ریشه نام‌گذاری این سالروزدر واقع به امضای نخستین کنوانسیون بین‌المللی تلگراف (۱۸۶۵) و تشکیل اتحادیه بین‌المللی ارتباطات دوربرد (ITU) باز‌می‌گردد. اما ماجرای این نام‌گذاری به زمان‌های دیگری هم مربوط می‌شود:
نام اولیه این روز “روز جهانی اتحادیه بین‌المللی ارتباطات دوربرد” بود که ازهفدهم مه سال ۱۹۶۹ به نشانه تشکیل اتحادیه بین‌المللی ارتباطات و امضای نخستین کنوانسیون بین‌المللی تلگراف جشن گرفته می‌شد.
اما از وقتی اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی (۲۰۰۳ ژنو و ۲۰۰۵ تونس) تحت عنوان وسیس (WSIS) آغاز شد که کماکان توسط کارشناسان ارتباطی کشورهای جهان دنبال می‌شود؛ نام اولیه دچار تغییر شد به طوری‌که در نوامبر ۲۰۰۵ وسیس از مجمع عمومی سازمان ملل متحد خواست تا هفدهم مه را روز جهانی جامعه‌ اطلاعاتی اعلام کند تا مسائل گسترده مربوط به تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی و اهمیت آن طرف توجه قرار گیرد. مجمع عمومی سازمان ملل متحد هم در پاسخ به این درخواست در مارس ۲۰۰۶ با صدور قطعنامه A/RES/۶۰/۲۵۲ این درخواست را تصویب کرد.
از دیگر سو، یک سال بعد یعنی در نوامبر ۲۰۰۶ کنفرانس تام‌الاختیار اتحادیه بین‌المللی ارتباطات دوربرد در شهرآنتالیا در ترکیه تصمیم گرفت هر دو رویداد (روز جهانی ارتباطات دوربرد و جامعه اطلاعاتی) به اتفاق در روز هفدهم مه جشن گرفته شوند و در پی همین تصمیم بود که قطعنامه‌ای به روز شده‏، موسوم به قطعنامه ۶۸ تصویب شد و از کشورها و اعضا خواست تا سالیانه با در نظر گرفتن برنامه‌های مناسب ملی با اهداف زیر به گرامیداشت این روز بپردازند:
انعکاس و تبادل آرا درباره مضامین اتخاذ شده توسط شورای اتحادیه بین‌المللی ارتباطات‌دوربرد، بحث همه طرف‌های ذیربط بر سر مضمون‌هایی که هر سال برای روز جهانی ارتباطات دوربرد و جامعه اطلاعاتی انتخاب می‌شوند وهمچنین تدوین گزارش برای بازتاب مباحث مربوط به مضمون‌ها درقالب پس‌فرست به اتحادیه بین‌المللی ارتباطات دوربرد و اعضای آن.
به این ترتیب می‌توان گفت که هفدهم ماه مه، علاوه برتعقیب اهداف پیش گفته، حالا تحت عنوان “روز جهانی ارتباطات دوربرد و جامعه اطلاعاتی” باید به هر دو جنبه ارتباطات کلاسیک و مدرن چشم بدوزد؛ از ملاحظات ارتباطات شفاهی تا ملاحظات ارتباطات چاپی و از ملاحظات ارتباطات دیجیتال یا رقومی تا ملاحظات آنلاین و سایبری که فعلا اصطلاح متاورس را تبلور سقف تحولات سایبری خود می‌داند. به دیگر سخن؛ قرار است که زیرساخت‌ها چه فیزیکی و چه سایبری طرف توجه همه باشند. اگر اسیر روزها و نام‌ها نشویم حقیقت ماجرا این است که تحولات جهانی حالا در هر دو عرصه آفلاین و آنلاین در جریان هستند و اختصاص یک نام برای یک روز؛ چیزی جز یک روز نمادین تحت عنوان روز جهانی ارتباطات دوربرد و جامعه اطلاعاتی نیست. روزی که در واقع می‌تواند مناسبتی برای به یاد آوردن دو شکاف زیرساختی در هر دو عرصه آفلاین و آنلاین باشد.
اروپا
به اروپا نگاه کنید. مقامات اتحادیه ‌اروپا همین چند وقت پیش پس از مذاکراتی طولانی به توافقی اصولی در مورد یک قانون اروپایی تحت عنوان قانون خدمات دیجیتال (DSA) دست یافتند. این قانون را بگذارید کنار یک قانون دیگر تحت عنوان قانون بازارهای دیجیتال (DMA) که پیش‌تر به تصویب همین اتحادیه اروپا رسیده بود. قانون مهم دیگر اروپایی‌، مقررات عمومی حفاظت از داده‌ها (GDPR) نام دارد که مشتمل بر مقرراتی است که برای حفاظت از داده‌ها و حریم‌خصوصی داده‌های همه اشخاص و خروج داده‌ها در اتحادیه اروپا وضع شده ‌است. هدف این مقررات اساساً اعطای کنترل داده‌ها به شهروندان و ساکنان این منطقه از جهان و ساده‌سازی محیط مقررات گذاری برای کسب و کارهای بین‌المللی از طریق یکسان‌سازی مقررات است. این مقررات جایگزین قانون حفاظت از داده‌ها شد که در ۱۴ آوریل ۲۰۱۶ وضع و پس از دو سال به عنوان دوره گذار، از ۲۵ مه ۲۰۱۸ به اجرا درآمد. طبق این مقررات اروپایی‏، اگر شرکت‌ها قواعد بازی را به‌ درستی رعایت نکنند و مشخص شود قوانین را به ‌درستی اجرا نکرده یا تخلفی داشته‌اند و داده‌هایشان به صورت غیرقانونی درز کرده باشد، بین ۲ الی ۵ درصد درآمد سالیانه‌شان یا تا سقف ۲۰ میلیون یورو جریمه خواهند پرداخت. هدف اروپایی‌ها از وضع چنین قوانینی چیزی جز کندن سهم خود از بازارهای مرتبط با دره سیلیکون آمریکا نیست وهمینطور نورانداختن بررفتارغول‌های آمریکایی جهان ارتباطات موسوم به گافام (گوگل ،اپل، فیسبوک، آمازون و مایکروسافت) که می‌توان ان را تا حدودی بیانگرنگاه نسبتا انتقادی اروپا به فضای وب دانست. انگار اروپایی‌ها دریافته‌اند که بازارهای ارتباطی و ذهن و قلب شهروندان اتحادیه اروپا همچون سایر نقاط جهان از سوی آمریکا موردهدف قرارگرفته است. تصویب چنین قوانینی غول‌های ارتباطی و اطلاع‌رسان درعرصه فناوری‌های ارتباطی و نیز شبکه‌های اجتماعی آمریکایی را مجبور می‌کند تا به کاربران اجازه دهند مشکلات فضای مجازی را گزارش داده و تبلیغات برای کودکان را منع کنند وهمچنین دست قانون‌گذاران را برای تصویب میلیاردها جریمه علیه متخلفان باز خواهند گذاشت. اکنون تصویب سند خدمات دیجیتال اروپا که شامل نیمی از اصلاحات اساسی موجود در مجموعه قوانین کلی دیجیتال اتحادیه اروپاست، این اتحادیه را به عنوان پیشرو در مهار قدرت مالکان رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی و سایر بسترهای اینترنتی در جهان مطرح کرده است.
چین
یا به چین نگاه کنیم که چگونه درعرصه‌های هوش‌مصنوعی؛ اقتصاد اپلیکیشن و نسل‌های اینترنتی به یک قدرت بلامنازع تبدیل شده است. این نوع رفتارها از جانب اروپا، آمریکا و چین در واقع دارد “اتصال” را جایگزین “حقوق ‌ارتباطی” سکنه این سیاره می‌سازد و به عبارت بهتر مسیرهای حرکت آفلاین و آنلاین کشورها را بر روی نقشه‌های قدرت و ثروت آنان تعیین می‌کند. به این جملات دقت کنید: “آزادی بیان، بستر یک دموکراسی کارآمد است و توییتر میدان یک شهر دیجیتالی است که در آن موضوعات حیاتی برای آینده بشریت مورد بحث قرار می‌گیرد.”
اشتباه می‌کنید این حرف‌ها از آن یک نظریه‌پرداز ارتباطی یا رسانه‌ای یا یک فیلسوف نیست. این حرف‌ها از زبان ثروتمندترین فرد جهان زده شده است؛ از زبان مالک شرکت‌های بزرگ خودروسازی تسلا و شرکت اسپیس‌اکس و شرکت توییتر، از زبان ایلان ماسک؛ که هم دسترسی اینترنت ماهواره‌ای می‌فروشد؛ هم ۳۰ هزار ماهواره استارلینک به مدار زمین می‌فرستد و هم مسافر به فضا می‌برد و هم ماهواره جاسوسی اداره شناسایی ملی آمریکا (NRO) را که اداره کننده ناوگان ماهواره‌های جاسوسی آمریکاست با موشک فالکون خود با فضاپیمای NROL-85 از پایگاه نیروی فضایی واندنبرگ در کالیفرنیا به فضا پرتاب می‌کند و هم در توییت تازه خود به شوخی و شاید هم به جدی می‌گوید: “بعدا کوکاکولا را می‌خرم تا کوکائین را دوباره به داخل آن برگردانم.”
به گمانم در زمانه حرف‌های داخل گیومه، در زمانه ارتباطی جنگ ذهنیت‌ها برای تغییرعینیت‌ها، در زمانه کنش و واکنش‌های اجتماعی در طرد یا پذیرش از سوی دیگران؛ آن هم با استفاده از معیارهای نظیرلایک‌ها، فرندز‌ها، فالوئرها و ریتوئیت‌ها و…. در زمانه‌ای که “اتصال اجباری” به جای “حق ارتباطی” تکلیف حریم و عزت نفس را یکسره می‌کند، در زمانه‌ای که زاکربرگ‌ها دارند خانه مجازی بعدی آدم‌ها را تعیین می‌کنند، و در زمانه‌ای که انحصارگری و مونوپلی روح زمانه شده و حساب پس دادن‌ها به تاریخ سپرده شده؛ در زمانه‌ای که دونالد ترامپ‌ هم حاضر به بازگشت به توییترنیست و مالکان شرکت‌های بزرگ تکنولوژی ‌جای طبیعت را گرفته‌اند واز انسان‌ها می‌خواهند با گرفتن سهم خود از تکنولوژی و در ازای تغذیه شدن با تکنولوژی؛ رفتار منطبق با همان سهم را از خود بروز ‌دهند؛ در زمانه‌ای که تصویب وردینگ قطعنامه‌های مربوط به ارتباطات به جنگ پشت لبخند واودکلن تبدیل شده، در زمانه‌ای که غول‌های ارتباطی دی‌ان‌ای آدم‌ها را در انبارهای بی‌انتهای موتورهای جستجوی خود ثبت می‌کنند؛ جشن گرفتن روز جهانی ارتباطات؛ بیشتر شبیه به یک مرثیه‌خوانی جمعی باشد.