مقالات تخصصی

نیم‌نگاهی به هزار راه نرفته در بسته‌بندی

محمدحسین شهامت‌پور طراح و مشاور بسته‌بندی دکترای مدیریت کسب و کار
آنچه به شخصه با قریب به سه دهه تلاش بی‌­وقفه در این حرفه متوجه شده‌ام این است که پیشرفت در صنعت بسته­‌بندی به همان اندازه که صرفه و راحتی و لذت به ارمغان آورده، عامل درد و رنج و بیماری و مرگ‌­و­میر بشر و هر آنچه موجود زنده و همچنین آلودگی و انحطاط زمین بوده است، اما این‌که ابداع و استفاده از انواع نوشابه و سیگار قابل تقدیر است یا باید محکوم شود! یا این‌که اگر بسته‌­بندی غذا و دارو میسر نبود، چه بر سر ما می‌‌آمد، بحث مبسوط و پیچیده­‌ی دیگری است که در مجالی دیگر به آن اشاره خواهد شد.
در حال حاضر آنچه اولویت دارد، تلاش به منظور غلبه بر مشکلات ناشی از شرایط نابسامان و نامتعارف اقتصادی است که سایه­‌ی هولناک آن بر روند تولید، عامل سرخوردگی بزرگ­­‌مجاهدان عرصه­‌ی جنگ اقتصادی، یعنی تولیدکنندگان در هر گروه و رسته­‌ای است. لذا وظیفه‌ی خود دیدم تا ضمن مرور بخش­‌های به ظاهر کم‌­اهمیت این صنعت و اشاره‌­ای هر­چند کوتاه به زوایای تاریک و یا کمتر دیده شده آن، به ارائه برخی راهکارهای ارتقائی که نیازی به سرمایه گذاری مضاعف ندارند، بپردازم. روش‌هایی که مصالح و سرمایه آن چیزی جز هوشیاری و دقت و شناخت بهتر آنچه که هستیم و داریم نیست که با چاشنی صبر و درنگ و مکمل خلاقیت می‌­تواند بازده خطوط تولید و درآمد واحدهای ما را در هر سطح و اندازه‌­ای، به مراتب افزایش دهد.

صنعت بسته‌بندی، صنعتی به‌راستی پیشرفته و پیچیده است که آمیزه‌ای شگفت‌انگیز از هنر و فناوری را در برمی‌گیرد و از نظر تنوع، نامتناهی به‌نظر می‌رسد. چنین عرصه‌ای که در طول تاریخ، حتی قبل از تولد عصر صنعت، با تمام تولیدات و محصولات دنیا در ارتباط بوده، همواره بستری آماده برای نوآوری و خلاقیت است. شاید قبل از بلوغ صنعت، بسته­‌بندی صرفا ً برای نگهداری، یا به منظور حمل و نقل کالا نقش داشته، اما امروزه دامنه­‌ی اثربخشی این رشته به وسعت هرآنچه که هست، به هر شکل و اندازه و مقدار و درهر جا و مکان که بشر حضور و نیاز دارد، گسترده شده است.

بدیهی است حجم تولید و بازار محصولات و توجیه فنی و اقتصادی در انتخاب روش طراحی و تولید بسته‌بندی مؤثر است. اقتصادهای توانمند با تولید انبوه و صادرات گسترده، بسته‌بندی را به شکل صنعتی توسعه می‌دهند در­­ حالی که در بعضی جوامع توسعه نیافته،کالاها همچنان از خانه ها و یا کارگاه‌های کوچک و اغلب بدون بسته بندی‌های معمول امروزی بیرون می‌­آیند. بین این دو، البته حد متوسطی هم وجود دارد که در بیشتر کشورهای در حال توسعه چون کشور خودمان می‌توان آن را مشاهده کرد. کشورهایی که در رقابتی نابرابر با مالکان و صاحبان نام‌­های تجاری بزرگ این صنعت، کوشش دارند تا حداقل سهم بیشتری از بازاری را که روزگاری بخشی از آن متعلق به خودشان بوده است، بازپس گرفته و به خود اختصاص دهند.
این تلاش‌ در گروه‌های مختلف بسته‌بندی از نظر متریال (انواع بسته‌بندی‌های فلزی، شیشه‌ایی، چوبی، پارچه‌ای و الیاف طبیعی و مصنوعی، انواع پلاستیک و فرآورده‌های نفتی و …) وجود دارد اما به دلایل متعدد همواره گروه بسته‌‌بندی‌های سلولزی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. از جمله دلایل این توجه خاص، سهل الوصول بودن این بخش از صنعت بسته‌بندی برای کارفرمایان، تعدد و تنوع امکانات و پتانسیل­‌های اجرایی از نظر زیرساخت‌های نرم­‌افزاری و سخت‌­افزاری و وجود دانش نسبی آن درکشور است. از طرفی کاهش روزافزون حجم سفارشات کتاب و نشریات نیز باعث شده اکثر چاپخانه‌­های کوچک و متوسط افست، برای ایجاد تعادل خرج و دخل واحدهای خود به این بخش از بازار میل و رغبت مضاعفی نشان دهند که البته همین ابراز تمایل باعث بر­هم خوردن تعادل عرضه و تقاضا در این گروه شده است. نبود تلاش کافی برای خلق و عرضه‌­ی یک کار جدید و تمایل به کپی کاری از انواع کارهای خارجی و داخلی باعث شده است تا اکثر فعالان این گروه از بسته­‌بندی با هر میزان توان تولید در شرایط فعلی بازار با رکود و مشکل مواجه شوند. در حالی‌که با اندکی خلاقیت و اعمال تغییر می‌­توان طرح جذاب‌تری را روانه بازار کرد تا هم صاحب کالا قدرت فروش بهتری پیدا کند و هم چاپخانه با دادن سرویس ویژه و انحصاری، فروش خود را تضمین کند.

واسطه نه، آژانس خلاقیت
آنچه در این تغییر و تحولات و ورود چاپخانه‌­های کوچک‌تر لحاظ نشده، بی‌توجهی به نقش آژانس­‌های خلاقیت و برندینگ و بخصوص متخصصان طراحی بسته‌بندی است که متاسفانه به درست یا غلط، از دید اکثر چاپخانه­‌ها به “واسطه” ملقب شده‌­اند! گویی که این افراد هیچ نقش مثبتی در فرآیند تولید کالا ندارند!. لازم به ذکر است، بیش از این‌که چاپ به اقدامات و فرآیند­های پیش از چاپ و پس از چاپ وابسته باشد؛ بسته‌­بندی یک کالا به فرآیندهایی قبل از “پیش از چاپ” و بعد از “پس از چاپ” وابسته است. نبود این افراد و ارائه طرح‌های ناپخته و صرفا ً کپی شده، بدون شک، مشتری یا کارفرما را به سمت درستی هدایت نمی‌­کند. کمااینکه هرکار بی‌­برنامه‌ای سرنوشتی جز این نخواهد داشت و عواقب فروش نرفتن کالا به دلیل بسته‌­بندی نامرغوب، مستقیم یا غیر­مستقیم به ضرر چاپخانه‌­ها نیز خواهد بود. ضمن این‌که ترجمه­ درست خواسته صاحب کالا و تبدیل آنچه که می‌خواهد به یک سفارش، توسط این افراد انجام می‌­شود. در غیر این صورت یا باید خود چاپخانه واحد طراحی و برندینگ حرفه‌­ای داشته باشد یا باید صاحب کالا خود به طور کامل و حرفه‌­ای در این خصوص کار کرده و سفارش خود را به شکل اجراپذیر به چاپخانه­‌ها تحویل دهد.
قابل تعمیم نیست اما اکثر این به اصطلاح واسطه‌­ها، به دلیل ندادن خدمات مناسب چاپخانه­‌ها دچار مشکل می‌شوند و جالب است که آن‌ها مشکلات را ناشی از نابلدی و بی‌­توجهی چاپخانه‌­ها می‌­دانند!
مصداق ضرب المثل مرغ همسایه غاز است.
در اینجا، ضمن دسته‌­بندی آخرین فرآیند بسته‌­بندی‌های مقوایی، یعنی جعبه­‌چسبانی بر مبنای میزان نقش نیروی انسانی و ماشین‌آلات، به نکاتی چند اشاره می­‌شود که با توجه به آنها به برخی از موارد ارتقایی که قبلا ً به آنها اشاره شد می­‌توان دست یافت.
عملیات مونتاژ جعبه و تبدیل گسترده به حجم، بسته به میزان دخالت دست و ماشین به چهار گروه کلی تقسیم می‌­شود:
۱- مونتاژ دستی (صرفا ً توسط نیروی انسانی)
۲- مونتاژ نیمه ماشینی (بخشی از کار ماشینی و بخشی توسط نیروی انسانی انجام می‌­شود)
۳- مونتاژ ماشینی عمومی (تولید جعبه کاملا ً آماده مصرف)
۴- مونتاژ ماشینی اختصاصی (تولید جعبه همراه با خود کالا)

۱- مونتاژ دستی
جعبه­‌هایی بدون لب­‌چسب ماشینی که تماما ًبه وسیله نیروی انسانی سرهم می­‌شوند. گروه وسیعی از جعبه‌­ها از نوع ساده گرفته، (مثل جعبه­‌ی انواع کفش، پیراهن، اسباب بازی و مواد غذایی، شیرینی، شکلات و …) تا در پیچیده­‌ترین نوع خود به شکل جعبه­‌های کادویی که تقریبا ً نوعی کاردستی هنری محسوب می­‌شوند، در این گروه جا می‌گیرند. (تصویر ۱)

هر چند میل به تیراژ بالاتر برای کسب درآمد بیشتر در همه­‌ی واحدهای تولیدی هست، اما امروزه دنیا در همه‌­ی جنبه­‌ها رو به تولیدات اختصاصی آورده است و تعداد مصرف‌­کنندگانی که تمایل دارند کالای مورد مصرفشان عمومی نباشد هر روز افزایش می­‌یابد. این رویکرد در ایجاد منحصر­سازی کالاها، در تنوع برند و مدل و رنگ کالاهای مصرفی چون خودرو و موبایل و لباس و غیره به وفور به چشم می­‌خورد. یکی از فواید این رویکرد ضمن برآوردن نیاز مصرف­‌کننده، تضمین بقا و ارتقای تولیدکنندگان خلاق و چابک است. دور نیست زمانی که برای هر کالایی نیاز به بسته‌­بندی اختصاصی پیدا شود.
نمونه جعبه-استند نگهدارنده‌­ی لوح فشرده که ضمن تولید به صرفه در قیاس با انواع پلاستیکی، توسط خود مصرف کننده مونتاژ می‌شود. (تصویر – ۲)


نمونه جعبه لباس نوزاد که با طراحی و گنجاندن قطعاتی در فضاهای دور ریز ورق چاپی آن، این امکان ایجاد شده که خریدار جعبه را به یک اسباب‌بازی، تبدیل کند. (تصویر – ۳)

نمونه جعبه پنل کنترل دمای اتاق که با طراحی خاص و خلاقانه و جانمایی کلیه ادوات داخل جعبه، آن را از انواع مشابه متمایز ساخته تا غیرصنعتی بودن بسته‌بندی آن که لازمه‌ی این گروه از کالاهاست مشهود نباشد. (تصویر – ۵)

در دهه اخیر متاسفانه بخش بزرگی از جعبه­‌های کادویی مصرفی که به طور فصلی یا مناسبتی تقاضای نسبتاً خوبی دارد از کشور چین وارد می­‌شود. به جز مشکلات فرهنگی که این بی‌­مبالاتی در دراز مدت ایجاد می‌­کند، عجیب است که تولیدکنندگان داخلی تمایلی به رقابت برای به دست گرفتن این بازار ندارند. صرف­‌نظر از بازار داخل کشور، این گروه از کالاها ارزش افزوده بسیار خوبی داشته و قابلیت صادرات خوبی نیز دارند که در صورت همراهی و همکاری واحدهای تولیدی، چاپخانه­‌ها و صحافی­‌ها با طراحان خوش‌فکر و خوش‌سلیقه ایرانی و شناسایی بازار کشورهای همسایه، امکان بازارسازی بزرگی در این خصوص وجود دارد.

هرچند از استانداردهای بسته‌بندی دور هستند و ظاهراً حالت صنعتی و تولید انبوه ندارند اما با خلاقیت و نوآوری می­‌توان بخش عمده­‌ای از فرآیند تولید آنها را با ماشین­‌آلات انجام داد و با تربیت نیروی ماهر، زمان‌­های پرت مجموعه خود را مدیریت کرد.
در تصویر یک (ابتدای مقاله) یک نمونه از جعبه‌های کادویی که اجزا آن به صورت خلاقانه و با ماشین­‌‌آلات معمول و مرسوم تولید و توسط نیروی انسانی مونتاژ شده‌است دیده می‌شود. در طراحی آنها به منظور کاهش ریسک رقابت با تولیدکنندگان چینی موارد ذیل مد نظر قرار گرفته است:
– از موتیو­های ایرانی اسلامی استفاده شده تا ارتباط بهتری با بازار مخاطب برقرار کند.
– روشی خاص در اجرا اتخاذ شده که به راحتی امکان کپی­‌کاری وجود نداشته باشد.
– با ایجاد حجم کاذب و دوجداره کردن جعبه‌ها، ضمن ایجاد جذابیت برای مشتری، باعث شده که در صورت کپی‌­کاری احتمالی توسط رقبای چینی، حداقل به صادرات آن فکر نکنند، زیرا در نمونه­ جعبه­‌های کادویی چینی برای منطقی شدن هزینه­‌های حمل و نقل، جعبه­‌ها را در تعداد زیاد داخل هم قرار می­‌دهند (به طور معمول ده عدد، در ده اندازه) که در صورت تقلید و کپی‌برداری و تولید نمونه‌­های مشابه ما، به هیچ وجه صادرات آن نه تنها به ایران، بلکه به هیچ کشور دور دیگری توجیه‌­پذیر نخواهد بود.

۲- مونتاژ نیمه ماشینی (تصاویر ۴، ۶، ۸ و ۹)
بخش اعظم بسته­‌بندی‌های مقوایی، زیر گروه روش دوم مونتاژ جای می‌گیرند که در واقع بخشی از عملیات مونتاژ (چسب زنی) در چاپخانه یا کارگاه‌­های جعبه­‌چسبانی انجام می­‌شود و تکمیل فرآیند مونتاژ بسته، در محل تولید کالا انجام می‌­شود. هرچند هزینه این عملیات توسط مشتری پرداخت می­‌شود اما در مقابل صرفه­‌جویی انجام شده در ساعت/ نفر نیروی انسانی و همچنین بالا­رفتن دقت در کنترل پروژه با کاهش خطاهای انسانی جذابیت بیشتری به نسبت مونتاژ دستی دارد. به طور معمول انواع جعبه‌­های دارویی، آرایشی، محصولات بهداشتی، مواد غذایی، قطعات صنعتی و غیره با این روش مونتاژ می­‌شوند.
به دلیل استقبال از این روش در دنیا، ماشین‌آلات زیادی با قابلیت‌‌های ویژه برای چسباندن اینگونه جعبه­‌ها طراحی و تولید‌شده و خوشبختانه انواع نسبتاً پیشرفته‌ی آن در دو دهه گذشته وارد کشور شده که به دلایل مختلف از امکانات آنها به خوبی بهره‌­برداری نمی‌‌شود. در حالی که این ماشین­­‌آلات وارد شده‌­اند و صدها نوع جعبه با آن‌ها قابل تولید هستند، تنوع جعبه‌های مورد استفاده با این روش در ایران بسیار محدود بوده و دانش استفاده از آن هنوز عمومی نگردیده‌است.
در حالیکه با اندکی حوصله و ممارست و خلاقیت، ایجاد روش­‌های جدید و متمایز به راحتی امکان‌پذیر است.
با افزایش تسلط اپراتور بر ماشین جعبه‌چسبانی و استفاده کامل از توانمندی‌های آن، می­‌توان به جای فروش زیرقیمت و یا پیشنهاد کاهش گراماژ و کیفیت مقوا به مشتری یا ندادن فایل و اطلاعات مشتری به منظور اصرار بر نگهداشتن او، به شرط ترسیم فرآیند اجرایی و ارائه طرح توجیهی مناسب، ضمن کاهش هزینه‌های نهایی تمام شده، وفاداری مشتری را تضمین کرد. از بعضی مزایای استفاده از تکنیک‌های نیمه ماشینی عبارتند از:
-افزایش ضریب امنیت بسته‌بندی
-افزایش ضریب بهداشت بسته‌بندی
-افزایش ضریب یکسان‌سازی صنعتی
-کاهش زمان مونتاژ
-ارتباط بهتر مصرف‌­کننده نهایی با کالا (user friendly)

                              

                   

                         

                                    

نمونه‌­هایی از جعبه‌­های مونتاژ شده با ماشین­‌های جعبه چسبانی

۳- مونتاژ ماشینی عمومی
این گروه شامل بسته­‌بندی­‌هایی می­‌شود که توسط ماشین‌­های اتوماتیک تولید می­‌شوند به طوری‌که بدون هیچ تغییری آماده استفاده هستند. از خصوصیات ویژه این گروه توجه به اصول اولیه طراحی صنعتی؛ یعنی امکان تولید در تیراژ بالا و قابلیت توی هم رفتن بسته‌هاست. زیرا بدون این قابلیت، هزینه‌­های حمل آنها تا محل مونتاژ کالا بسیار زیاد می­‌شود. از فواید این شیوه می­‌توان به بهداشتی بودن، سرعت بالا و دقت آنها اشاره کرد.
ماشین‌­های پاکت­‌سازی، ماشین­‌های ساخت لیوان کاغذی ازجمله انواع عمومی و ساده‌­تر این نوع ماشین‌­آلات محسوب می­‌شوند. بیشترین مصرف این نوع جعبه در بسته‌بندی غذاهای آماده است. (از جمله معروف­‌ترین آنها می‌­توان به بسته­‌بندی برند “مک­‌دونالد” اشاره کرد.)

۴- مونتاژ ماشینی اختصاصی
نوع دیگر که به صنعتی­‌ترین شکل ممکن بوده و معمولا ً از تکنولوژی‌های پیچیده­‌تری در ساخت ماشین‌آلات آن استفاده می‌شود، براساس ویژگی­‌های کالا، نوع مواد اولیه، روش مونتاژ و تعبیه کالا در بسته، طراحی و ساخته می‌­شود. نام تجاری پرآوازه‌­ی “تترا­پک” از جمله پیشرفته­‌ترین اینگونه فناوری محسوب می‌­شود.
در حالی که حجم وسیعی از بسته‌بندی‌ها در کشور وابسته به گروه مونتاژ ماشین اختصاصی، متاسفانه کشور ما در این زمینه تقریباً مصرف­‌کننده صرف بوده و حتی زیرساخت‌های لازم برای این گروه از بسته­‌بندی ایجاد نشده است.
از انواع آن می­‌توان به ماشین مونتاژ و بسته‌­بندی سیگار و انواع شکلات اشاره کرد. کسانی که در این رسته فعالیت می‌کنند، از ریسک رقابتی کمتری برخوردارند. ولی به دلیل میزان بالای وابستگی تکنولوژیک به ماشین­‌آلات، ادوات و اقلام مصرفی پیشرفته و غالباً انحصاری، از سایر همکاران بیشتر در معرض ریسک توقف خطوط تولید هستند. در این زمینه متاسفانه نهایت تغییراتی که توسط ما قابل انجام است، اعمال تغییرات در گرافیک جعبه است و از نظر فرم ساختاری و اجرایی امکان هر گونه خلاقیتی به صفر رسیده است. لذا در این خصوص چاره‌­ای جز دور زدن تحریم و تامین اقلام مصرفی از خارج نیست. هر چند که دیر است ولی به هر حال باید زمانی برای خروج از این وابستگی برنامه‌­ریزی شود. …

کلام آخر
آنچه در این مقاله به آن اشاره شد، اهمیت بسته‌بندی، تنوع شکل و مواد و تکنیک‌های بسته‌بندی و دقت به راه‌کارهای ارتقایی، هر چند کوچک و به­‌ظاهر کم‌­اهمیت بود. همچنین به چشم انداز و شناخت فرصت‌ و تهدیدهای پیش رو در واحدهای کوچک و بزرگ چاپ و بسته­‌بندی نگاهی انداخته و برای رفع مشکلات و تقویت تولید کالاهای داخلی پیشنهادهایی ارائه شد.
ناگفته نماند، برای تحقق این حرکت ارتقایی، مشارکت و همکاری همه‌­ی عوامل تاثیرگذار در تولید کالاها، از کارفرما و طراح و همه‌ی عوامل و ذینفعان گرفته تا حتی مصرف­‌کنندگان نهایی لازم است، به طوری‌که هر یک باید نقش خود را به درستی ایفا کنند و همواره منصفانه منافع طرف‌های دیگر را در نظر داشته باشند. خودخواهی و بی‌انصافی، چرخه‌­ی معیوبی ایجاد می‌کند که دیر یا زود عواقب
آن گریبان تک تک ما را خواهد گرفت. احتکار اقلام مصرفی، گرفتن کار با رشوه دادن به واسطه‌­ها، دور زدن و تخریب همکاران و روش‌­های غیر­اخلاقی دیگر، مانعی در راه توسعه صنعت بسته‌بندی و به تبع آن گسترش تولید کالاهای داخلی است.

همچنین گفته شد که طراحی و به‌ویژه طراحی خلاقانه نقش مهم و بسزایی در این عرصه دارد. متأسفانه خیل عظیمی از چاپخانه­‌داران و کارفرمایان، هنوز به جایگاه طراحان و ارزش طراحی در کار خود واقف نبوده، بعضی از آن‌ها به اهمیت نقش و قدرت طراحی بسته‌­بندی در ارتقای کار خود ‌ پی‌نبرده‌اند و کپی­‌کاری را که معمولاً به غیرحرفه‌­ای‌ترین شکل ممکن انجام می­‌شود، به هم‌فکری و همراهی با طراحان و ایجاد یک طرح جدید ترجیح می‌­دهند!. هر چند که ورود طراحان خام و کم­‌تجربه به بازار باعث شده که هر کسی جرات و جسارت طراحی و ایده پردازی را پیدا کند! اما دود چنین اشتباهاتی در وهله‌­ی اول به چشم خودشان و در ادامه به چشم همه خواهد رفت. هر چند تاکنون برخلاف ادعای چندین گروه و مؤسسه، هیچ نهاد و تشکل تخصصی قابل اتکا در زمینه بسته‌بندی ایجاد نشده اما حضور، اما حضور فعال، اثربخش و دلسوزانه‌­ی مجامعی چون انجمن گرافیک ایران، خانه‌­ی طراحان ایران، اتحادیه و کلیه‌­ی تشکل­‌های صنفی مربوط به صنعت چاپ و طراحی و گرافیک، می‌تواند تا حدودی در تفکیک و شناسایی طراحان حرفه­‌ای از آماتورها و بعضاًشیادان و غیرحرفه­‌ای­‌ها کمک نماید. چنین مشکلاتی در هر حرفه‌ای کم و بیش به چشم می‌خورد. کم نیستند افرادی که با نقاب پزشک کلاه­برداری می­‌کنند!!! همین انحراف موجب هدر رفتن منابع، تحمیل هزینه‌های اضافی، دوباره‌­کاری، هدر رفتن مواد­مصرفی، صرف زمان بیشتر و درگیری و ناملایمات و ناکامی‌ها‌ی دیگر می‌شود. چنین رویه‌های کوته‌بینانه‌ای نه تنها مانع توسعه بازار می‌شود، بلکه ایده پردازان و طراحان را نیز سرخورده می‌کند که به جای تقدیم ایده‌های خود به کسانی که حق او را ادا نمی‌کنند، یا مهاجرت کنند و یا خود در مقیاس کوچک به برندسازی و ارایه و تولید محصول روی بیاورند. بدیهی است در چنین فضایی، دو نیرو که باید مکمل همدیگر باشند، به رقیب بدل می‌شوند در حالی که هر کدام بدون دیگری، ضعف‌های خود را یدک می‌کشد. دیگر هیچ کس سرجای خودش نخواهد بود و فرصت‌ها در بازار پر رقابت جهانی و منطقه‌ای به سرعت سوخته و وابستگی و فقر و بدبختی همچنان گسترش می‌­یابد.

دل به دل دهیم به عشق           میهن خویش را کنیم ایران

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا
باز کردن چت
1
سلام👋
آیا سوالی دارید که من بتوانم پاسخ دهم؟