اين روزها که حواس بصري بيشتر از هر حس ديگري، زندگي انسان‌ها را در بر گرفته است، کودکان به عنوان بخشي مهم از هر جامعه هميشه جامعه هدف برخي توليدکنندگان بوده‌اند. در اين ميان کتاب کودک يکي از نيازهاي اصلي اين قشر به شمار مي‌آيند. ناشران نيز که مسئوليت آماده‌سازي اين خوراک را براي کودکان دارند، در تلاشند کتاب‌هايي زيبا، پرمحتوا و کاربردي توليد کنند. در سال‌هاي اخير تنوع تصويري و ظاهري کتاب‌هاي کودکان تغيير و تحول زيادي داشته است. نگاهي به کتاب‌هاي يکسال اخير نشان مي‌دهد حرکت به سوي آثار مصور بيش از هر زمان ديگري رواج داشته است. کتاب‌هايي که گاهي حتي بدون متن هستند و صرفا تصاوير روايت‌کننده داستان و قصه هستند. آثاري متنوع و جذاب که با تکيه بر شيوه‌هاي مختلف چاپ و صحافي توليد مي‌شوند، در اين گزارش نگاهي کوتاه به مشکلات تهيه و توليد اين کتاب‌ها داشته‌ايم.
کتاب‌هايي متفاوت
تصوير هميشه مهمترين بخش يک کتاب کودک است و مي‌توان گفت تصاوير به اندازه متن و حتي بيشتر از آن داراي اهميت هستند. طبق تحقيقات به عمل آمده، کودکان به کتاب‌هايي که شکل ديداري دارند علاقه بيشتري نشان مي‌دهند و خردسالان بيشترين فراواني را در اين گروه دارند. در اين ميان کتاب‌هايي که به تازگي طرفداران بيشتري پيدا کرده‌اند، آثار تصويري جذاب و کاربردي است که مشارکت کودک را در مطالعه و استفاده از آن به کار مي‌گيرد. برخي از کتاب‌هايي که براي کودکان زير شش سال استفاده مي‌شوند، جنس‌هاي متنوعي دارند، برخي مقوايي، پارچه‌اي و پلاستيکي هستند که به تناسب گروه سني و درک هر کودک از کتاب در اختيار او قرار مي‌گيرد. موضوع اين آثار نيز اغلب دربردارنده مفاهيم ابتدايي و تقويت توانايي‌هاي آنان به شمار مي‌آيند که آموزش الفبا، رنگ، اعداد، حيوانات و … را در بر مي‌گيرند و موجب رشد زباني، شناخت و رشد اجتماعي کودکان پيش دبستان را تسريع مي‌کنند.
در اين ميان، کتاب‌هاي پاپ آپ، کتاب‌هاي زبانه‌اي متحرک و ديگر کتاب‌هاي مکانيکي کودکان به دنبال ايجاد کنش متقابل هستند. کتاب‌هاي پاپ آپ با ايجاد فضايي سه‌بعدي به شکوفا شدن کودکان کمک مي‌کند. بخشي از اين کتاب‌ها، مفهومي هستند که هدف اصلي آنها رشد شناختي کودکان است. اين کتاب‌ها با استفاده از تصاوير جذاب، گيرا و کاربردي، تلاش مي‌کنند کودکان را در درک مفاهيم کمک کنند. بخشي از اين آثار براي کمک به کودکان در درک مفاهيم پايه، همچون رنگ و شکل طراحي شده‌اند. کتاب‌هاي تصويري بدون کلام بخش ديگر اين آثار به شمار مي‌آيند که در آنها تصاوير داستان را بيان مي‌کنند، کتاب‌هايي که کودک خود بايد به تناسب تصاوير داستان‌سرايي کند، کتاب‌هاي تصويري از اين نظر ارزشمند هستند که به کودکان با پيشينه‌هاي گوناگون و سطح سواد مختلف اجازه مي‌دهند تا از يک کتاب لذت ببرند.
پاپ آپ چيست؟
تهيه و توليد کتاب‌هاي پاپ آپ، کار آسان و راحتي نيست و به دليل متفاوت بودن اين آثار معمولا پشت ويترين کتابفروشي‌ها يا در غرفه‌هاي نمايشگاهي هستند. آثاري متفاوت که به چشم هر مشاهده‌کننده‌اي جذاب به نظر مي‌آيد و بازار کتاب کودک را متنوع و جذاب مي‌کنند. طرح برجسته و متحرک اين کتاب‌ها به گونه‌اي طراحي شده‌اند که وقتي گشوده مي‌شوند، طرح‌ها و تصاوير به صورت قطعه‌هاي برجسته و متحرک نمايش داده مي‌شوند، در اين آثار معمولا شکل برش‌ها و برجستگي‌هاي تصاوير متفاوت است و همين تفاوت موجب خلق تصاويري جذاب مي‌شوند. توليد چنين کتاب‌هايي نيازمند مهارت در حوزه کاغذ بازي يا همان هنر پاپ آپ و صحافاني است که با تکيه بر هنر دست خود اين آثار را توليد مي‌کنند. تعداد تاهاي پايه در مهندسي کتاب‌هاي پاپ آپ حدود ۷ يا ۸ مورد است و افرادي با مهندسي کاغذ به تناسب طرح و تصويري که طراحي کرده‌اند، تعداد تاها را کاهش داده يا بيشتر مي‌کنند و همين موضوع سبب مي‌شود که امکان طراحي ساختار ثابت براي کتاب‌هاي پاپ آپ و توليد ماشيني آنها وجود نداشته باشد، زحمت زياد و هزينه بالا از جمله مباحثي است که توليدکننده اين کتاب‌ها قبل از ورود به اين حرفه بايد آنها را مد نظر داشته باشد. بسياري از افرادي که به اين بخش وارد شده‌اند ساعت‌هاي زيادي از وقت خود را براي اين کار اختصاص مي‌دهند و بودجه زيادي براي توليد چنين کتاب‌هايي هزينه مي‌کنند و شايد همين موضوع است که ضرورت بالا بودن شمارگان اين کتاب‌ها را توجيه مي‌کند؛ زيرا در غير اين صورت با شمارگان ۵۰۰ يا ۱۰۰۰ نسخه کنوني، فعاليت در اين بخش فايده‌اي ندارد.
براي توليد چنين کتاب‌هايي، مهندس کاغذ بر اساس داستاني که کتاب دارد، تصاوير را به صورت برجسته و متحرک طراحي، نحوه تا، برش و نقاط چسب را مشخص کرده و پس از آن کار به مراحل فني سپرده مي‌شود. هميشه نيز ابتدا يک نسخه آزمايشي تهيه و آماده مي‌شود و در صورت مناسب بودن مدل، طرح براي اجرا در شمارگان بالا به مراحل فني داده مي‌شود. اين مرحله از کار به دقت بسيار زيادي نياز دارد و کوچکترين جابجايي در زواياي برش‌ها تمام محاسبات را بر هم مي‌ريزد.
البته توجه به مباحث فني چاپ و پس از چاپ در طراحي آثار پاپ آپ اهميت دارد و هميشه نسخه آزمايشي براي اجرايي شدن به دست صحاف و چاپخانه‌دار سپرده مي‌شود تا پس از تاييد آنها، بقيه کار طراحي شود. رعايت برخي نکات فني از ضروريات تهيه و توليد اين کتاب‌ها به شمار مي‌آيد زيرا گاهي بي‌توجهي به اين موضوع موجب هدر رفتن کاغذها و توليد ضايعات کاغذي مي‌شود.
کشورهاي زيادي در حوزه کتاب‌هاي پاپ آپ فعاليت دارند و با توجه به اينکه توليد اين آثار نيازمند زيرساخت‌هاي فني و کارگران بسيار زياد است، در برخي کشورهاي اروپايي توليد اين کتاب‌ها توسط ماشين‌هاي تخصصي انجام مي‌شود، اما چاپخانه‌هاي مهم توليد اين آثار که اغلب کتاب‌ها را به صورت دستي تهيه و توليد مي‌کنند، در کشورهاي چين و تايلند قرار دارند و علت اين موضوع نياز به نيروي کار بسيار زياد است که در اين کشورها به دليل بالا بودن جمعيت مردم به‌راحتي وجود دارد.
سختي‌هاي مواد اوليه
جلدسازي و صحافي کتاب‌هاي فانتزي و پاپ آپ کار راحتي نيست و نيازمند تجربه‌اي بالا و مواد اوليه‌اي استاندارد است و تهيه آنها در بازار ايران کار راحتي نيست. يکي از صحافي‌هايي که در زمينه توليد اين کتاب‌ها فعال است، صحافي «شاهرخي» است که مهدي شاهرخي، مديريت آن را بر عهده دارد. او با اشاره به مشکلاتي که در اين حوزه با آنها روبه رو است، مي‌گويد: «بيشترين مشکل ما به عنوان توليدکننده خدمات صحافي، تهيه مقوا است. مقواهايي که براي کارهاي خود استفاده مي‌کنيم از نوع مقواهاي ضخيمي است که به ۲ بخش مقواي صنعتي و بهداشتي تقسيم مي‌شود، در اين ميان مقواي صنعتي براي خيلي از شغل‌ها و حرفه‌ها از جمله صحافي و مقواهاي بهداشتي با روکش سلفون و آلومينيومي اغلب براي جعبه مواد غذايي استفاده مي‌شوند.»
او با بيان اينکه براي مقواي استفاده شده در کتاب‌هاي فانتزي کودکان بايد از جنس مرغوب، بهداشتي و باکيفيت باشند، ادامه مي‌دهد: «کتاب‌هاي کودک نيازمند موادي هستند که ماندگاري بيشتري داشته باشند و در اين زمينه مقواهاي نسبتا خوبي در داخل کشور توليد مي‌شود و مي‌توانيم براي کتاب‌هايي با قطر ضخيم و ماندگاري بالا براي کتاب‌هاي کودکان استفاده کنيم، برگ اين کتاب‌ها به دليل اينکه کودکان هنوز با مفهوم کتاب آشنا نيستند، بايد ضخيم‌تر از ساير کتاب‌ها باشند تا در بازي‌ها و دست به دست کردن‌ها آسيب زيادي نبيند و ماندگارتر باشد.»
او همچنين به مشکلات مقواسازي هم اشاره مي‌کند و مي‌گويد: «در بحث مقواسازي مشکلاتي مثل عدم حمايت وجود دارد، در حالي که ضايعات روزنامه‌هاي کشور براي بازيافت به کشورهاي اوکراين و هند مي‌رود تا به کاغذ تبديل شود، در ايران چنين امکاناتي وجود ندارد و به همين دليل مجبور هستيم ضايعات روزنامه و کتاب را به مقوا تبديل کنيم. اين در حالي است که کشورهاي اوکراين و هند کاغذهاي باطله ما را با دستگاه‌هاي مدرن به کاغذ مرغوب تبديل مي‌کنند و همان کاغذها را دو برابر قيمت فروش ضايعات به کشور مي‌فروشند و ما نيز مجبوريم دو برابر بيشتر پول بدهيم تا دوباره آنها را بخريم.»
به گفته شاهرخي، مواد ضايعاتي از کتاب و دفتر مدارس، ضايعات چاپخانه‌ها و صحافي‌ها است که به مقوا تبديل مي‌شود. در برخي اوقات که ضايعات توليد مقوا کم مي‌شود، قيمت مقوا بالا مي‌رود و از آنجايي که مقوا نقشي اساسي در توليد کتاب‌هاي فانتزي و پاپ آپ دارد، ضربه نهايي به مصرف کننده و توليد کننده مي‌خورد؛ زيرا آنها مجبورند کتاب را با قيمت نسبتا پايين توليد کرده تا مشتريان از آنها خريداري کنند.
او در بخش ديگر سخنان خود به نقش چسب صحافي در صحافي اين نوع کتاب‌ها هم اشاره مي‌کند و مي‌افزايد: «چسب مورد نياز ما از نشاسته تهيه مي‌شود و اغلب از سيب زميني، گندم و آرد ذرت هستند که تبديل به چسب مي‌شوند. اين چسب متاسفانه هر سال گرانتر مي‌شود و در کنار آن که مقوا نيز به عنوان يک کالاي استراتژيک در اين حوزه هر سال گرانتر مي‌شود، ما با دغدغه چسب و مقواي گران، هزينه‌هايي چون بالا رفتن هر ساله مبلغ بيمه و مزد کارگر همواره با مشکلات کوچک و بزرگي روبه رو هستيم و اين موضوع با درآمد ما هماهنگ نيست. اکنون هزينه صحافي هر جلد کتاب فانتزي کودک مبلغي حدود ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ تومان است و وقتي هزينه‌هاي ديگر را هم اضافه مي‌کنيم، در پايان روي هم رفته سود زيادي از اين کار عايد صحاف نمي‌شود؛ زيرا بايد هزينه‌هايي چون بيمه، دارايي و شهرداري را نيز پرداخت کند و انگيزه‌اي جز کارآفريني در اين کار مهم نيست.»
او همچنين درباره سختي‌هاي صحافي کتاب‌هاي ضخيم، توضيح مي‌دهد: «توليد کتاب‌هايي با جلد ضخيم معمولا با دست انجام مي‌شود و هر چند برخي کارها مثل برش و دايکات با ماشين انجام مي‌شود، اما کارهاي ديگري مانند چسباندن جلدها معمولا با دست و توسط کارگران انجام مي‌شود، از آنجايي که کارهاي دستي گرانتر است، هزينه‌اي که ما معمولا براي اين کارها دريافت مي‌کنيم نيز بالاتر از صحافي ساير کتاب‌ها است و اين کار براي ناشران در صورتي که شمارگان کتاب‌ها خيلي بالا نباشد سود زيادي ندارد. البته اگر توليد اين کتاب‌ها ماشيني بود ارزانتر تمام مي‌شد اما به دليل برخي مسائل زيرساختي چنين امکاني وجود ندارد و به همين دليل هزينه صحافي کتاب‌هايي که با دستگاه مفتولي است، پايين‌تر محاسبه مي‌شود.»
به گفته شاهرخي، يک کتاب کودک فانتزي يا طرح پاپ آپ، با ۴ يا ۵ کارگر، روزانه تقريبا در ۳۰۰ نسخه منتشر مي‌شود و اگر تعداد کارگران بيشتر شود، سفارش‌ها را در نهايت مي‌توان تا ۵۰۰ جلد در روز توليد کرد. نکته‌اي که علاوه بر سرعت در اين ميان اهميت دارد، دقتي است که کارگران صحافي بايد به کار بگيرند. در صحافي نکته‌اي که اهميت دارد دقت در کار با مواد اوليه و کتاب است؛ زيرا کوچکترين بي‌دقتي موجب مي‌شود که کتاب‌ها دچار مشکل شوند. از آنجايي که نمي‌توان اين کارها را با دستگاه انجام داد و دستگاه جلد سخت نيز در کشور خيلي محدود است، براي هر نوع کتاب دستگاه خاص لازم است و در کشور ما دستگاه براي کتاب‌هاي مفتولي بيشتر از دستگاه‌هاي ديگر است، جلد سخت نيازمند دستگاه‌هاي مخصوصي است که به دليل اينکه توليد چنين کتاب‌هايي انبوه نيست، به صرفه نيست که دستگاه‌هايش را وارد کشور کنيم. هزينه‌هاي کار در اين حوزه بالاتر از سودي است که به دست مي‌آيد.
نمي‌شود ريسک کرد
يکي از ناشراني که در حوزه توليد کتاب‌هاي پاپ آپ و فانتزي فعاليت دارد، «تولد» است، سياوش ذوالفقاريان مديرمسئول اين موسسه انتشاراتي، ۲۰ سالي مي‌شود که به حوزه نشر اين کتاب‌ها اشتغال دارد. او در ابتدا با بيان اين که پاپ آپ کتاب‌هايي هستند که شکوفا مي‌شوند، مي‌گويد: «اين کتاب‌ها در بخش بين‌الملل قدمتي ۲۰۰ تا ۳۰۰ ساله دارند و کاملترين آثار پيدا شده مربوط به ۲۶۰ سال قبل است. در ايران نيز ۳۸ سال پيش بود که نخستين نمونه‌هاي اين آثار توسط انتشارات «دادجو» منتشر شدند؛ يعني تصاوير به شکل پله‌اي از مقوا برش مي‌خورند و به صورت برجسته حرکت مي‌کند. اين آثار در ابتدا کتاب‌هايي بود که عناصر داخل کتاب و کاراکترها حرکت مي‌کردند که با آنچه قبلا در ايران توليد شده بود تفاوت دارد.»
او مي‌افزايد: «انرژي اصلي اين کتاب‌ها از عکس گرفته مي‌شود و با برش‌هاي مختلفي که از عکس صفحه نبوده و خارج از صفحه هستند و در داخل مونتاژ مي‌شوند، موجب جذابيت يک اثر مي‌شوند. در اين ميان با توجه به عدم زيرساخت‌هاي مناسب در بخش فني، ما با مشکلات کوچک و بزرگي رو به رو هستيم، البته اين مشکلات در گذشته بيشتر بود؛ به عنوان مثال امکانات قالب‌سازي که بايد دقيق باشد، خيلي ضعيف و محدود بود و الان مشکلات اين بخش کار با ورود دستگاه‌هاي ليزري جديد تا حد زيادي برطرف شده است و در بخش قالب‌سازي دغدغه‌اي نيست.»
ذوالفقاريان با اشاره به مشکل تامين مواد اوليه نيز مي‌گويد: «از نظر مصرف مقوا، کالاي مورد استفاده ما مقواي گليز است که در ايران وجود ندارد و نوع وارداتي آن فقط در بازار کشور است، توليد اين مقواها نيازمند گراماژ بالايي است که چنين مقواهايي در داخل کشور کم مصرف مي‌شود و زياد نيست و ما مجبوريم با لمينت کردن مقوا مشکل خود را برطرف و کتابهايمان را توليد کنيم، البته گاهي هم اين مقواها به بازار ايران مي‌رسند و مي‌توانيم آن را به راحتي پيدا کنيم.»
او با بيان اينکه در بخش طراحي و گرافيک هم مشکل خاصي وجود ندارد، يادآور مي‌شود: «اصل اين کتاب‌ها را طراحي تشکيل مي‌دهد و طراحي قالب اين آثار توسط فردي که مهندس کاغذ ناميده مي‌شود، انجام مي‌شود. مهندس کاغذ فردي است که نامش در شناسنامه کتاب‌ها، قبل از نام نويسنده و تصويرگر مي‌آيد. او پايه، حجم و فضا را مشخص مي‌کند و تصويرگر بر اساس فضايي که مهندس کاغذ در اختيار او قرار مي‌دهد، تصويرسازي مي‌کند و سپس برش‌ها و چسباندن تصاوير مختلف بر اساس آن انجام مي‌شود.»
او با بيان اينکه توليد و انتشار چنين آثاري نيازمند مهندسان کاغذ است، ادامه مي‌دهد: «در ايران اين رشته وجود ندارد ولي در کشورهاي ديگر آموزش دانشگاهي پيش‌بيني شده است؛ زيرا اين کتاب‌ها رواج گسترده‌اي در ميان کودکان و نوجوانان دارد. البته در انتشارات ما بخش عمده تصويرگري و مهندسي کاغذ کتاب‌ها توسط خود من انجام مي‌شود. البته من تصويرگر نيستم اما به دليل علاقه‌ام به اين بخش نيز وارد شدم و خوشبختانه تجربيات خوبي هم کسب کردم.»
به گفته او، ناشراني که در اين حوزه فعاليت مي‌کنند زياد ريسک نمي‌کنند که کارهاي سخت و پردردسر انجام دهند و اغلب کارها به صورت محدود انجام مي‌شوند، اما برخي کارها نيز متجاوز از ۱۲۰ قطعه است که با دست طراحي و يک کتاب را تشکيل مي‌دهد. در اين ميان اگر دو ميلي‌متر خط تاي تصاوير جا به جا شود، اندازه‌ها عوض مي‌شود و آن وقت کتاب خوب باز و بسته نمي‌شود و خواننده با مشکلات ريز و درشتي روبه رو مي‌شود. در انتشارات ما اما تمام مراحل توليد کتاب از صفر تا صد توسط شخص من نظارت و سپس توليد مي‌شود و بعد از نظارت پاياني، کارها به بيرون داده مي‌شود و اين موضوع اگر چه در پروسه توليد دردسر زيادي ايجاد مي‌کند، اما ضروري است.
ذوالفقاري تاکيد مي‌کند: «البته اکنون عمده مشکل ما در بخش بازرگاني و فروش کتاب است. اين آثار اگرچه براي کودکان بسيار جذاب و دوست داشتني است، اما کمتر خريداري مي‌شود، يعني کمتر ديده مي‌شود که نمونه اين آثار به دست آنها برسد. خريد کتاب معمولا در اولويت خانواده‌ها نيست و با توجه به تورم موجود جايگاه آن در ميان خانواده‌ها نه تنها رشدي ندارد بلکه سير نزولي دارد و در يک جمله مي‌توان گفت؛ بازار کتاب حال خوبي ندارد. من معتقدم اگر چنين موضوعي سر و سامان بگيرد و مشتريان کتاب‌ها بيشتر شوند، ناشران بيشتر به توليد اين آثار ترغيب مي‌شوند.»
او همچنين درباره برخي کتاب‌هاي حسي موجود در بازار نيز مي‌گويد: «يکي ديگر از کتاب‌هايي که به نام حسي در بازار معروف است، آثاري هستند که با خلاقيت و نوآوري تلاش دارند مخاطبان خود يعني کودکان را جذب کنند و اغلب ويژگي‌هايي دارند که بچه‌ها آن را دوست دارند؛ مثلا پر پرنده، زبري يک سطح ناهموار و نرمي و چسبندگي از جمله موضوعاتي است که در هر صفحه قرار داده مي‌شود و در اين آثار معمولا هر صفحه کتاب، داستان خود را دارد. توليد اين آثار نيز سختي‌هاي زيادي دارد؛ چون به کارگيري هر يک از اين نمونه‌ها در کتاب‌ها کار مشکلي است.»
