با عرض تسلیت به مناسبت درگذشت زنده‌یاد اسماعیل جواهرمنش، مدیر چاپخانه فاروس ایران، به نشانه تکریم وی، جا دارد نگاهی بیاندازیم به سابقه این چاپخانه که قدیمی‌ترین چاپخانه فعال در ایران به شمار می‌آید
در کتاب راهنمای مشاغل صنعت چاپ، سال تأسیس مطبعه فاروس، ۱۲۷۴ شمسی ثبت شده است. یعنی ۱۱ سال قبل از انقلاب مشروطیت ایران! تعیین دقیق سال تأسیس این چاپخانه چندان آسان نیست. حسین میرزایی گلپایگانی در سلسه مقالات«تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران سال تأسیس آن را ننوشته ولی نشان می‌دهد که در فردای انقلاب مشروطه این چاپخانه به مدیریت مسیو لئون(از مهاجران ارمنی) فعال بوده و یکی از آگهی‌های چاپ فاروس را که در سال ۱۲۸۶(یعنی چند ماه پس از انقلاب مشروطه) در روزنامه مجلس و روزنامة حبل‌المتین به چاپ رسیده، منتشر می‌کند. اما در دفاتر مؤسسه نوریانی، تاریخ تأسیس این چاپخانه که یکی از مشتریان نوریانی بوده، سال ۱۲۷۸ شمسی ثبت شده است. هر یک از اینها که درست باشد، چاپ فاروس باید قبل از انقلاب مشروطه ایران تأسیس شده باشد.
گفتنی است نام چاپخانه فاروس در راهنمای مشاغل صنعت چاپ(۱۳۷۸) به نام چاپ «فارسی» درج شده است. علت آن بود که وزارت ارشاد «فاروس» را کلمه‌ای خارجی می‌دانست و مدیر وقت چاپخانه مرحوم اسماعیل جواهرمنش را ملزم کرده بود که نام چاپخانه را تغییر دهد. اما چندین سال بعد، با توجه به بیش از یک قرن سابقه این چاپخانه، موافقت کردند که نام چاپخانه بار دیگر به فاروس ایران تغییر کند.
«محل چاپخانه در بدو تأسیس در خیابان لاله‌زار، اول کوچه بهار، کوچه فاروس یا مهندس السلطان بود. در طبقه فوقانی چاپخانه فاروس یک سالن تآتر و نمایش بود که سالها نمایشنامه‌های جالب و دیدنی را به معرض نمایش می‌گذاردند.» صاحبان ارمنی مطبعه فاروس، دستگاه‌های تایپ و مهرسازی را نیز از خارج وارد کرده و جنب چاپخانه می‌فروختند.
گلپایگانی در مقالات تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران در ماهنامه صنعت چاپ به معرفی مطبعه فاروس پرداخته و نام ۲۸ روزنامه و مجله را برمی‌شمارد که در آنجا به چاپ می‌رسیدند. (هریک از این روزنامه‌ها داستان خودش را دارد.)
یکی از کتاب‌های جالبی که در چاپ فاروس به چاپ رسید، «کتابچه قانون اساسی فراماسونری ایران» است که از طرف لژ بیداری ایران در سال ۱۳۳۰ قمری(۱۲۹۰ شمسی) منتشر شد. تدوین این کتاب، کار محمدعلی فروغی و دو تن دیگر است.
مطبعه فاروس در آغاز ماشین‌های دستی سربی ۲۵×۴۵ سانتی‌متری داشت. همه قِسم حروف فارسی و ارمنی و فرانسه و انگلیسی و روسی نیز در مطبعه فاروس بود و این چاپخانه از نظر کیفیت ماشین‌آلات و مدیریت چاپخانه و حتی رفاه کارگران، در زمان خود نمونه بود.
مدیر چاپخانه فاروس چند بار تغییر کرد و از دهه ۴۰ شمسی اسماعیل جواهرمنش صاحب امتیاز آن شد. محل چاپخانه هم دو بار تغییر کرد.
برای این که به حال و هوای آن روز کشور و فضایی که چاپ فاروس در آن کار می‌کرد، آشنا شویم، بد نیست به اطلاعیه‌ای که چندین سال پس از تأسیس مطبعه فاروس(یعنی سال ۱۲۸۶) در روزنامه حبل‌المتین در این چاپخانه به چاپ رسیده نگاهی بیاندازیم:
اعلان
خیابان علاءالدوله در عکاسخانه روسی‌خان عکاس، مقابل خانه امیرنظام هر شب از یک ساعت و نیم از شب گذشته تا شش ساعتی پرده‌های نوظهور ممتاز به عمل سینوماتوگراف که عکس متحرک تازه‌ترین اختراعات است، تماشا می‌دهد. مدت تماشا تقریباً یک ساعت است و همه شب پرده‌های آن تجدید خواهد شد. مقدم آقایان عطام را با کمال احترام می‌پذیریم. بلیط‌های واردین دو قِران و سه قِران است.
