بويناک، چسبنده، و پديدآورنده تصوير يک ماده آلوده‌کننده. آنقدر آلوده که براي شستن آن از دست، بايد با ناخوشايند‌ترين حلالهاي داراي منشا نفت کنار آمد. آيا مي‌توان روزي از کابوس آلوده‌کنندگي شديد مرکب گريخت؟
امروزه بسياري از چاپخانه‌ها به دنبال راه‌کارهايي هستند تا تصوير موجه و قابل قبولي از خود در زمينه مسايل زيست‌محيطي ارايه دهند. اين چاپخانه‌ها به‌طور معمول با دريافت گواهي‌نامه‌هاي مختلف و بررسي و کنترل دقيق تاثيرات فرايندهاي توليدشان بر محيط زيست، اين هدف را دنبال مي‌کنند.در اين ميان، مرکب چاپ، يکي از زمينه‌هاي بسيار مورد توجه در سال‌هاي اخير بوده است. مرکب‌هاي چاپ به طور معمول و از قديم تصوير زيست‌محيطي خوبي نداشته‌اند. اين مقاله نگاهي دارد بر اصلي‌ترين موارد ارزيابي مرکب چاپ از نظر هماهنگي و مطابقت با محيط زيست.
در واقع هيچ قانون و دستورالعمل مشخصي براي توصيف اين که کدام مرکب چاپ مطابق با محيط زيست است، وجود ندارد. البته هر کشور دستورالعمل‌هايي در رابطه با اطلاعات زيست‌محيطي روي برچسب قوطي‌هاي مرکب دارد. ولي اين دستورالعمل‌ها معيار نيست و اين بدين معناست که خود چاپخانهدار بايد از ميان محصولات عرضه شده در بازار، مناسب‌ترين مرکب را انتخاب کند.
بعضي از مهم‌ترين عوامل موثر در انتخاب يک مرکب از جنبه زيست‌محيطي به شرح زير است:
– استفاده از مواد مشتق شده از منابع تجديدشدني مانند روغن برزک، روغن سويا، روغن کرچک و رزين به دست آمده از درخت کاج
– کاهش مقدار ترکيبات آلي فرار (VOC) در فرمولاسيون
– استفاده از مواد غيرسمي و بي‌خطر در مرکب
– اطمينان از عدم دخالت و ممانعت مرکب در فرآيند بازيافت يا تجزيه طبيعي سطح چاپ‌شونده
مواد مصرفي از منابع تجديدپذير
بسياري از کارشناسان بر اين باورند که استفاده از مرکب‌هاي حاوي روغن‌هاي طبيعي از لحاظ زيست‌محيطي بهتر از مرکب‌هاي حاوي مشتقات نفتي است.بديهي است که اصلي‌ترين دليل اين متخصصان، استفاده از منابع تجديدپذير در مقايسه با منابع تمام شدني (مانند محصولات نفتي) است. همان‌طور که در بالا نيز ذکر شد استاندارد و دستورالعمل يکساني براي توليد مرکب‌هاي هماهنگ با محيط زيست وجود ندارد. از طرف ديگر منابع تجديدشدني طيف بسيار وسيعي از مواد طبيعي را شامل مي‌شود که تاثيرات مثبت آنها ملموس و قابل سنجش است، هر چند که اندازه‌گيري دقيق و کامل تاثيرات اين مواد اوليه طبيعي بر محيط زيست بسيار پيچيده و اغلب به صورت موردي است.
مواد اوليه طبيعي
فهرست زير موادي را شامل مي‌شود که در گروه مواد اوليه طبيعي تهيه شده از منابع تجديدپذير قرار مي‌گيرند:
– روغن‌هاي به دست آمده از گياهان يا درختان. اين روغن‌ها را معمولا روغن‌هاي گياهي مي‌نامند. به اين دليل که از قديم روغن سويا بيش‌ترين استفاده را در صنايع مرکب‌سازي داشته است. اين نام تا مدت‌ها بر روغن سويا اطلاق مي‌شد. امروزه انواع مختلفي از روغن‌هاي گياهي در مرکب به کار مي‌رود.
– محصولات به دست آمده از حيوانات مانند روغن ماهي، روغن تالو و برخي مواد رنگ‌زا
– محصولات مشتق شده از حشرات مانند شلاک و برخي مواد رنگ‌زاي مخصوص
– رزين‌هاي به دست آمده از گياهان و درختان مانند رزين چوب، گام رزين و رزين نيتروسلولز
– منابع تجديدپذير مانند آب
– استرهاي اسيد چرب مانند استر اسيد چرب روغن تال (tall/ tallol oil)
ترکيبات آلي‌فرار
کاهش مقدار ترکيبات آلي فرار در يک فرمولاسيون اغلب به معناي کاستن از مواد اوليه مشتق شده از نفت است. مقدار مصرف مواد نفتي به فرايند چاپ و نحوه خشک شدن مرکب وابسته است. مرکب‌هايي که به کمک انرژي و اشعه خشک مي‌شوند، به طور معمول صفر تا پنج درصد ترکيبات آلي فرار دارند. اين رقم براي مرکب‌هاي ورقي و کلدست رول که به روش اکسيداسيون خشک مي‌شوند صفر تا بيست درصد و براي مرکب‌هاي هيت‌ست رول که توسط تبخير حلال خشک مي‌شوند به سي و پنج تا چهل و پنج درصد افزايش مي‌يابد. مرکب‌هاي فلکسو و گراور مي‌توانند از چهل تا هفتاد درصد مواد آلي‌فرار داشته باشند.
مواد خطرناک و سمي
اطمينان حاصل کردن از بي‌خطر بودن مرکب چاپ نه فقط براي محيط زيست، بلکه براي سلامتي کارکنان نيز حايز اهميت است. سازندگان مرکب چاپ معمولا بر اساس استانداردهاي OSHA از کاربرد مواد سمي و خطرناک اجتناب مي‌کنند و هرگونه استثناء الزاما بايد در برگه اطلاعات ايمني مواد (MSDS) ذکر شود.فلزات سنگين، دسته‌اي از مواد هستند که بالقوه خطرناک محسوب مي‌شوند. فلزاتي مانند سرب، جيوه، آرسنيک و … از جمله موادي هستند که از سال ۱۹۷۰ به بعد در فرمولاسيون مرکب‌ها به کار گرفته نمي‌شوند.مواد خطرناک و آلاينده هوا (HAP)، گروه ديگري از ترکيبات شيميايي هستند که زمينه‌ساز بروز بيماري‌هايي با عوارض بسيار شديد و سرطان هستند. حدود ۱۸۸ ماده شيميايي توسط EPA در اين گروه از آلاينده‌ها معرفي شده‌اند. برخي از مرکب‌هاي فلکسو و گراور حاوي درصد بالايي از اين مواد (اغلب به شکل حلال) هستند. استفاده از اين مرکب‌ها در بيشتر موارد به استفاده از ماشين‌آلات خاص با سيستم‌هاي بسته منحصر مي‌شود تا ميزان حلالهاي تبخير شده در محيط به حداقل ممکن برسد.
بازيافت و تجزيه طبيعي در محيط
بيشتر مرکب‌ها را مي‌توان از سطح چاپ شده جدا کرد. به دليل تنوع مواد چاپ شونده مثل انواع پلاستيک، شيشه و فلزات، چاپخانه‌داران مي‌بايست با نحوه بازيافت اين مواد آشنايي کامل داشته باشند. تجزيه طبيعي در محيط زيست فرايند پيچيده‌تري است و تمام محصولات چاپي از اين ويژگي برخوردار نيستند، لذا در مکان‌هاي دفن زباله همواره بازيافت به تجزيه طبيعي ترجيح داده مي‌شود. علاوه بر اين با توجه به کم بودن وزن مرکب چاپ شده در مقايسه با وزن بالاي سطح چاپ‌شونده، مقوله تجزيه طبيعي مرکب قابل صرف نظر کردن است.
پسماندهاي پرخطر
به طور کلي زباله‌ها و پسماندهاي مرکب چاپ را مي‌توان بي‌خطر در نظر گرفت، مشروط بر اين که با حلال‌هايي با نقطه اشتعال زير ۳۷ درجه سانتي‌گراد مخلوط نشده باشند. در غير اين صورت پسماندهاي مرکب‌هايي با حلالهاي فوق در گروه مواد خطرناک قرار مي‌گيرند.
برنامه ترجيح زيستي USDA
دپارتمان کشاورزي آمريکا (USDA) برنامه جديدي به نام Bio Prefereed Program را طراحي و معرفي کرده که هدف اصلي آن ترغيب مصرف‌کنندگان به خريد و مصرف بيشتر محصولات طبيعي است.پيش‌بيني مي‌شود که اين برنامه باعث گسترش و توسعه اقتصادي، ايجاد مشاغل جديد و بازارهاي نو براي محصولات رايج کشاورزي شود. در صورتي که اين برنامه به اهداف خود برسد، دستاوردهاي ديگري مانند کاهش مصرف محصولات نفتي، افزايش مصرف محصولات از منابع تجديدشدني و کنترل و مديريت بهتر چرخه کربن و کاهش تاثيرات سوء زيست‌محيطي را مي‌توان انتظار داشت.صنايع مرکب‌سازي آمريکا با همکاري اداره کشاورزي آن کشور در حال وضع قوانين و استانداردهايي هستند که بر اساس آن سازندگان مرکب بتوانند نشان‌هاي کيفي مرتبط را احراز نمايند و در برچسب‌هاي محصولات خود ارايه دهند.
برنامه ترکيبات تجديدپذير زيستي
اتحاديه ملي سازندگان مرکب چاپ (NAPIM) به نوبه خود يک برنامه جديد به نام(BRC(Bio Renewable Conte را معرفي کرده است که استفاده از مواد اوليه به دست آمده از منابع تجديدپذير طبيعي را در فرمولاسيون مرکب چاپ نشان مي‌دهد. طي اين برنامه، جزييات هر فرمولاسيون مرکب چاپ و مقدار مصرف مواد اوليه نام برده مي‌بايست به اتحاديه گزارش شود. پس از بررسي و کنترل صحت اطلاعات فني، گواهينامه BRC به آن مرکب خاص اعطا مي‌شود. NAPIM در وب‌سايت خود فهرست به روز شده‌اي از مرکب‌هاي چاپ داراي گواهي نامه BRC را اعلام مي‌کند تا چاپخانه‌داران در سراسر آمريکا بتوانند خواص مرکب‌هاي منطبق با محيط زيست را بشناسند و به استفاده از آنها ترغيب شوند. اين اتحاديه براي تشويق بيشتر، محصولات گرافيکي ممتاز و ويژه‌اي را چاپ مي‌کند که با مرکب‌هاي داراي گواهينامه BRC توليد شده‌اند. اين محصولات چاپي بين سازندگان مرکب و چاپخانه‌داران توزيع مي‌شود.
چند مثال از مرکب‌هاي زيست‌محيطي
شرکت Superior Ink نوع خاصي از مرکب افست ورقي را توليد مي‌کند که Biolocity نام دارد. ترکيبات فرار آلي اين مرکب کمتر از ۳ درصد است. مرکب نام برده صددرصد جامد است و ۷۰-۶۰ درصد آن از مواد اوليه مشتق شده از منابع تجديدپذير طبيعي تشکيل شده است که از اين مقدار مواد طبيعي ۲۰ تا ۳۰ درصد آن روغن گياهي است. در اين مرکب هيچ‌گونه حلال نفتي، فلزات سنگين و مواد خطرناک وجود ندارد.مثال ديگر مرکب ورقي جديد شرکت Sun Chemical Diamond به‌نام Exact and Intense است که ۸۰-۷۰ درصد آن را مواد اوليه مشتق شده از منابع تجديدپذير تشکيل مي‌دهد. از اين مقدار مواد اوليه طبيعي ۴۷-۴۰ درصد روغن گياهي است. اين محصول کمتر از ۵ درصد ترکيبات فرار آلي دارد و عاري از هرگونه فلز سنگين و مواد خطرناک است.کلام آخر اين که با توجه به تنوع مرکب‌هاي موجود در بازار، در نهايت اين مسووليت چاپخانهدار است که با مطالعه اجزاي سازنده محصولات، تصميم‌گيري کند که تا چه اندازه مي‌تواند به حفظ محيط زيست براي خود و نسل‌هاي آينده کمک کند.
