جلال ذکایی / مدیر پایگاه اطلاع‌رسانی صنعت چاپ ایران
شرایط بحرانی صنعت نشر وعلل و پیامدهای آن عباراتی است که همه روزه از گوشه وکنار شنیده می شود ودر محافل مختلف مورد نقد وبررسی قرار می گیرد. اما واقعیت اینست که مشکل کاهش رغبت مردم به کتابخوانی،افزایش قیمت مواد مصرفی، تغییر ذائقه مردم و نهایتا افزایش قیمت تمام شده کتاب مختص ایران نیست و این موضوع دامنه جهانی دارد و در نقاط مختلف دنیا این مسأله، تبدیل به موضوع روز شده است.
استیون پرسنتی، مدیر موسسه انتشاراتی برت-کوهلر، در گزارشی واقعیات مهمی از وضعیت نشر کتاب در جهان غرب را درسالهای نه چندان دور منتشر که تصویری روشن این حرفه ارایه می‌دهد:
” تعداد کتابهای منتشر شده در هر سال رو به انفجار است. بنا به گزارش نشریه «باوکر ریپورتر» در سال ۲۰۱۳،بالغ بر ۳۹۱ هزار کتاب در آمریکا به وسیله مولف- ناشران منتشر شده که نتیجه شگفت‌انگیز افزایش ۴۲۲ درصدی نسبت به سال ۲۰۰۷ را نشان می دهد. تعداد کتابهای منتشر شده توسط ناشران هم در همین بازه زمانی ۳۰۰ هزار افزایش یافته است. در نتیجه آمار آثار منتشر شده هر سال در آمریکا به بیش از ۷۰۰ هزار عنوان کتاب رسیده است. همچنین از سال ۲۰۰۷ نزدیک به ۱۰ میلیون کتاب بازنشر شده از سوی موسسات انتشاراتی روانه بازار کتاب شده است. از این‌رو به نظر می‌رسد متاسفانه بازار کتاب اشباع شده و قابلیت جذب این حجم کتاب را ندارد.
صنعت نشر در ایران
تصویری که از وضعیت نشر در امریکا ارایه شد، در کشورهای اروپا و آسیا نیز کم و بیش مشاهده می‌شود. بحران در صنعت نشر ، مشکلی جهانی است و اختصاص به منطقه‌ای خاص ندارد. اما وضعیت صنعت نشر در ایران کمی بغرنج تر و پیچیده تر است. چرا که علاوه بر مولفه‌های تاثیر گذار عمومی بر نشر، مشکلات ناشی از تحریم‌های اقتصادی نیز مزید برعلت شده و این معضل را دوچندان کرده است.
خانه کتاب ایران در گزارشی وضعیت انتشار کتاب را درسال ۱۳۹۷ این‌چنین اعلام کرده است:
کاهش شمارگان کتاب در سال ۱۳۹۷
اگرچه تعداد عنوان کتابها در سال ۱۳۹۷، حدود ۱۰۱ هزار عنوان، حدود ۳/۱ درصد بیش از سال گذشته با ۹۹.۶۰۴ عنوان بوده است، اما افزایش قیمت کاغذ و مشکلات ناشی از تورم و تحریم‌ها موجب کاهش قابل توجه مجموع شمارگان کتابها از ۱۴۴،۶۳۶،۵۰۴ نسخه در سال ۱۳۹۶ به ۱۳۹.۳۹۳.۹۷۴ نسخه در سال ۱۳۹۷، یعنی کاهش ۶/۳ درصدی شده است.
سهم ۵۱ درصدی تولید کتاب در اختیار ۳ شاخه
در سال ۱۳۹۷، از نظر موضوعی کتابهای کمک‌درسی و آموزشی با ۱۹ %، ادبیات با ۱۷ % و کودک و نوجوان با ۱۵ % و این سه موضوع در مجموع ۵۱ % از کتابهای سال ۹۷ را تشکیل می‌دهد.
افزایش عنوان کتابها در ۵ حوزه
همچنین تعداد عناوین سال ۱۳۹۷، در حوزۀ فلسفه و روانشناسی (۱۸ %)، ادبیات (۱۶ %)، زبان (۹ %)، تاریخ و جغرافیا (۵ %) و علوم طبیعی و ریاضیات (۱ %) نسبت به سال ۱۳۹۶ افزایش داشته، اما در سایر حوزه‌ها، برابر یا کمتر بوده است.
۶۲ درصد کتابهای سال ۹۷ چاپ نخست است
در سال ۱۳۹۷، از نظر نوبت چاپ: ۶۲ % کتابها چاپ اول و ۳۸ % چاپ مجدد بودند، تنها در دو حوزه کمک آموزشی و کودک و نوجوان تعداد کتابهای چاپ مجدد بیش از چاپ اول بوده است. در سایر حوزه‌ها چاپ اول بیشتر است و بیشترین نسبت چاپ اول به تجدید چاپی در سه حوزه ادبیات، علوم عملی، علوم اجتماعی و دین بوده است.
پیشتازی تالیف با سهم ۷۵ درصدی
از نظر نوع تولید، ۷۵ % کتابها تألیف و ۲۵ % ترجمه بوده است، هر چند بیشترین درصد کتابهای تالیفی (۲۵ % کل تالیف) متعلق به موضوع کمک درسی و آموزشی و سپس ادبیات (۲۳ %) بوده و متاسفانه بیشترین ترجمه (۲۷% کل ترجمه) در حوزه کودک و نوجوان و سپس ادبیات (۲۱ % ) بوده است.
سهم اندک شهرستانی‌ها از تولید کتاب
از نظر جغرافیای نشر، ۷۶ % کتابها در تهران و ۲۴ % در استانهای دیگر، عمدتاً مراکز استانها منتشر شده که از این سهمِ ۲۴ درصدیِ شهرستانها، ۱۰ % در استانهای قم (با ۷ %) و خراسان رضوی (با ۳ %) منتشر شده است و ۱۴ % سهم بقیه استانها بوده است.
بیشترین کتابهای انتشار یافته در تهران به موضوع کمک درسی و آموزشی (۲۲ %) و در شهرستانها به موضوع دین (۲۱ %) اختصاص داشته است.
بیشترین شمارگان کتاب در انحصار کمک‌درسی‌ها
از نظر شمارگان، دو حوزه کمک درسی و آموزشی با ۲۷ % و کودک و نوجوان با ۲۲ % به تنهایی تقریباً نصف (۴۸ %) مجموع شمارگان تولیدی کتابهای کشور را تشکیل داده‌اند.
«میانگین شمارگان» کتابها در سال ۱۳۹۷، تقریباً مطابق روال تمام سال‌های گذشته باز هم کاهش یافته و به عدد ۱۴۰۱ نسخه برای هر کتاب رسیده که در مقایسه با تعداد ۱۴۶۷ نسخه سال گذشته، ۵/۴ % کمتر شده است.
شمارگان کمتر از ۱۰۰۰ نسخه‌ای برای ۳۱ درصد از کتابهای سال ۹۷
البته ۳۱ % کتابها شمارگان کمتر از ۱۰۰۰ نسخه را در شناسنامه دارند که تقریباً در شناسنامه نیمی از آن‌ها (۵۳ %) شمارگان ۵۰۰ نسخه‌ای درج شده است.
“میانگین شمارگان” در حوزه‌های علوم کاربردی ۱۰ %، علوم‌اجتماعی ۴ %، زبان و فلسفه و روانشناسی ۲ % افزایش داشته اما در سایر حوزه‌ها کاهش داشته است .
ارزش ریالی مجموع قیمت پشت جلد کتابهای سال ۱۳۹۷، حدود ۲۷ هزار میلیارد ریال بوده است که ۴۰ % آن به حوزه کمک‌درسی و آموزشی اختصاص داشته است.
“میانگین قیمت” کتاب در سال ۱۳۹۷، مبلغ ۲۲ هزار ۶۰۰ تومان بوده که در مقایسه با ۱۷ هزار و ششصد تومانِ سال پیش از آن، ۲۸ % افزایش داشته است.
بیش از ۵ هزار ناشر در تولید کتابهای سال ۹۷ فعال بودند
کتابهای سال ۱۳۹۷ را ۵.۵۰۷ ناشر منتشر کردهاند که از این تعداد، ۴.۵۴۲ ناشر (۸۲ %) «حقوقی» (دارای پروانه نشر) و ۹۶۵ ناشر (۱۸ %) «حقیقی» (ناشر مولف، سازمان‌ها و نهادها و ناشران موردی) بوده‌اند.
سهم ۵۶ درصدی ناشران حرفهای از تولید کتاب
از جنبه سهم ناشران در تولید کتابهای سال ۱۳۹۷، آمار نشان می‌دهد ناشران حرفهای (ناشر حرفهای به ناشری گفته می‌شود که سالانه بیش از ۵۰ عنوان کتاب منتشر کند) که ۷ درصد تعداد ناشران را تشکیل می‌دهند، ۵۶ درصد تولید کتاب را بر عهده داشته‌اند
الف) ناشران حقوقی (دارای پروانه نشر): ۸۲ درصد ناشران/ ۴/۹۸ درصد تولید کتاب
ناشران «فعال» (ناشرانی که در سال ۱۳۹۷ فقط یک کتاب منتشر کردهاند): ۱۴درصد ناشران= ۵/۰ (نیم) درصد تولید کتاب
ناشران «کم کار» (ناشرانی که از ۲ تا ۲۰ عنوان کتاب منتشر کردهاند): ۶۲ درصد ناشران= ۲۰ درصد تولید کتاب
ناشران «پرکار» (ناشرانی که از ۲۱ تا ۵۰ عنوان کتاب منتشر کردهاند): ۱۶ درصد ناشران= ۲۲ درصد تولید کتاب
ناشران «حرفهای» (ناشرانی که بیش از ۵۰ عنوان کتاب منتشر کردهاند): ۸ درصد ناشران= ۵۶ درصد تولید کتاب
ب) ناشران حقیقی ( موردی و ناشران مولف): ۱۷ درصد ناشران= ۵/۱ درصد تولید کتاب
البته ناگفته نماند که در گزارش خانه کتاب صرفا به انتشار کتابهای کاغذی اشاره شده و آماری از انتشار کتاب الکترونیک و کتابهای گویا در دست نیست.
همانطور که در این گزارش ملاحظه می‌شود، علیرغم کاهش شمارگان کتابها در سال ۹۷ ، شاهد افزایش ۲۸ درصدی قیمت کتاب در همین سال هستیم. همچنین در بخش دیگری از این گزارش، این واقعیت تصریح شده است که ۷۸ درصد کتابهای منتشره در سال ۹۷ را ۲۴ درصد ناشران ( ناشران حرفه ای و پرکار)تولید کردهاند.
تردیدی نیست که نبود سند چشم‌انداز و برنامه کلان، سیاست‌های حمایتی نادرست، سیاست‌های محدودکننده‌ی نظارتی، نپیوستن به معاهدات جهانی حقوق نشر، ضعف شبکه توزیع کتاب،ضعف آموزش در صنعت نشر، فقدان استانداردهای تدوین شده برای تولید، رانت ، چند دستگی میان کارگزاران نشر، وابستگی مطلق به مواد خام وارداتی، نبود سامانه‌‌ی جامع اطلاع‌رسانی در صنعت نشر، ضعف اقتصادی ناشران خصوصی در سرمایه‌گذاری، موانع کسب و کار از جمله موانع توسعه صنعت نشر بحساب می آیند ، اما بدون شک یافتن چاره و استفاده از تجربیات سایر کشورها در یافتن سازوکارهای مناسب برای برون رفت از وضعیت کنونی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.
چاره کار چیست؟
شاید تا چندی پیش موضوع نشرالکترونیک ، کتاب گویا، واقعیت افزوده و….. پدیده ای لوکس و غیر ضروری و یا مکمل کتاب کاغذی بحساب می آمد ، اما در حال حاضر گردانندگان صنعت نشر جهان از این پدیده های فناورانه ، بعنوان راهکاری برای ایجاد ارزش افزوده و سازوکاری برای توسعه عملکرد بنگاه نشر خویش یاد می کنند.
در همین باره سایت گواید ریدر در خصوص وضعیت نشرالکترونیک در ایالات متحده چنین می گوید: “طبق گفته اکثر ناشران آمریکایی سه ماهه نخست سال جدید میلادی را می‌توان فصل دیجیتالی حوزه کتاب و صنعت چاپ و نشر دانست چون درآمد زیادی از راه فروش این کتابها نصیب ناشران کرده است. به گفته ناشران سه ماهه دوم سال ۲۰۱۹ نیز فصل خوبی برای فروش کتابهای صوتی و الکترونیک بوده که فروش کتابهای صوتی نسبت به سه ماهه اول سال جدید دوبرابر شده است.
انتشارات مشهور سیمون و شوستر آمریکا با انتشار آماری از فروش کتابهای الکترونیک خود در سه ماهه اول و دوم از حال خوب این صنعت خبر می‌دهد. کارولین ریدی مدیر شوستر می‌گوید: سود کتاب الکترونیک به دلیل برخی از فیلم‌های ساخته شده از روی این کتابها رشد فزاینده‌ای داشته است و همچنان این رشد ادامه دارد. وی گفت: ترکیب کتابهای صوتی دیجیتال و کتاب های الکترونیک توسط ناشران، سهم عمده‌ای در رونق این حوزه داشته است.
برایان موری مدیر انتشارات هارپرکالینز نیز گفته است کتابهای صوتی دیجیتال ۴۰ درصد نسبت به سال ۲۰۱۸ رشد کرده و همچنان قراردادهای تولید و توزیع بیشتری در این حوزه منعقد می‌شود. فروش کتاب الکترونیک نسبت به سال گذشته حدود ۷درصد رشد داشته و ۲۰درصد از درآمد انتشارات هارپرکالینز مربوط به فروش این کتاب‌هاست.
انتشارات هچت نیز می‌گوید: فروش کتابهای صوتی دیجیتال از ثبات نسبی برخوردار بوده و حدود ۴/۳ درصد از کل درآمد این انتشارات مربوط به کتابهای دیجیتالی و صوتی بوده است. این رقم در شش ماهه نخست سال ۲۰۱۸ تنها ۶/۵درصد بوده است.
این ثبات نسبی در بازار کتابهای الکترونیک تنها برای ناشران بزرگ نیست و ناشران و کتابفروشان کوچک نیز چنین تجربه‌ای دارند. براساس آخرین نظرسنجی فروش که توسط انجمن ناشران صوتی صورت گرفته است میزان فروش کتابهای صوتی ناشران در سال ۲۰۱۸ بیش از ۲۴درصد افزایش یافته و به ۹۴۰ میلیون دلار رسیده است.
تحلیلگران بازار کتاب اعتقاد دارند ارائه نسخه‌های جدید کتابخوان کیندل توسط آمازون در افزایش فروش کتابهای صوتی و دیجیتال تاثیر عمده‌ای داشته است. در نسخه‌های جدید این دستگاه کاربران می‌توانند به طور مستقیم کتابهای صوتی را دانلود و گوش کنند. ابزارهای جانبی دستگاه‌های جدید کیندل به کاربر اجازه می‌دهد در هر لحظه و زمان کتاب صوتی خود را با هدفون‌های وایرلس گوش کنند و این جذابیت موجب گرایش بیشتر به سمت کتابهای صوتی و همچنین دیجیتال شده است. البته سهم شرکت‌های اپل و کوبو را نیز در این بازار نباید دست‌کم گرفت.”
استقبال ناشران ایرانی از نشر غیرکاغذی
ناشران ایرانی نیز با درک این واقعیت که برای خروج از بحران های پیش رو باید موضوع نشر الکترونیک و کتاب گویا را جدی گرفت و علیرغم باورهای سنتی و نبود اطمینان از انتشار غیرقانونی کتاب هایشان، ناگزیر به این واقعیت تن داده و از نشر الکترونیک استقبال کرده اند. سایت های “فیدیبو” و”طاقچه” از جمله اپلیکیشن های موفق ایرانی هستند که توانسته اند مشارکت جمع کثیری از ناشران را جلب و هر یک با در اختیار داشتن نزدیک به چهل هزار عنوان کتاب ، از پیشگامان عرصه تکنولوژی کتاب بحساب می آیند.
اما واقعیت اینست که ناشران با بسنده کردن به یک یا دو روش جدید برای توسعه کسب وکارشان به نتیجه دلخواه نخواهند رسید. داشتن ذهن خلاق و بهره مندی از یافته های پژوهشی و تحقیق و توسعه برای یافتن راه حل های جدید در جهت حل مشکلات پیش رو می تواند مثمر ثمر باشد.
راه حل های ترکیبی و استفاده از روش های چندگانه برای ایجاد ارزش افزوده در کسب وکار نشر،عدم اتکا به کمک های دولت، رصد و بررسی تحولات نشر در جهان،توجه به موضوع صادرات – بویژه کشورهای منطقه و فارسی زبان- و ایجاد گروههای مشترک همکاری بین ناشران همسو می تواند راهکارهایی مناسب برای توسعه کسب وکار ناشران باشد.
