پس از فاجعه‌اي که در ساختمان پلاسکو به‌عنوان يک مرکز فعاليت‌هاي توليدي و بازرگاني اقتصادي رخ داد، توجه همه به چند موضوع جلب شد: ايمني، بيمه و ملاحظات ديگري که ناشي از چنين فاجعه‌اي بلافاصله در ذهن حسابگر ما پديد مي آيد. شايد خوشايند نباشد که اين‌را به روي خودمان بياوريم، ولي فجايعي که براي ديگران رخ مي‌دهد ما را به رفتار عاقلانه‌تر وادار مي‌کند. بايد احتياط خود را در زمينه ايمني بيشتر و عوامل مرتبط به آن را کنترل کنيم.
يکي از موارد قابل‌توجه در پيشگيري از وقوع آتش‌سوزي، توجه به سيستم‌هاي برق است که بايد توسط متخصصان مورد رسيدگي قرار گيرد. اما خود ما هم هنگام کار با وسايلي که با برق سروکار دارند، وظايف زيادي به‌عهده داريم و احتياط‌هاي بسياري وجود دارد که در اين مواقع بايد رعايت کنيم. مطلب حاضر ما را با بخش‌هاي عمومي مربوط به بحث برق در کارگاه‌ها آشنا مي‌کند.
مسئوليت‌ها در هر کارگاه در زمينه مسائل مرتبط با برق تعريف شده است و هر کس وظايف مشخصي بر عهده دارد. مسئوليت نگهداري صحيح و بازرسي قبل از شروع کار در خصوص کابل‌هاي نرم (انعطاف‌پذير) وسايل برقي قابل حمل و نقل به‌عهده کارگر و سرکارگر مربوطه است. مسئوليت باز و بسته نمودن در تابلوهاي برق و يا هرگونه تعمير و يا تغييري در سيستم تابلوها و يا راه‌اندازي و برقراري مجدد جريان برق به‌عهده برقکارهاي ذيصلاح مجربي است که قبلا از واحد برق کارخانه به واحدHSE کارخانه معرفي شده‌اند. مسئوليت علامت‌گذاري و تعيين مشخصات کليه انواع قطع‌کننده‌هاي مدارهاي برقي در کارخانه به‌عهده رئيس واحد برق کارخانه است. مسئوليت بازرسي دوره‌اي و هرگونه تست و آزمايش روي تجهيزات برقي از قبيل کابل‌ها، قطع‌کننده‌هاي مدار، فيوزها، کليدها و در نهايت رد يا قبول آنها به‌عهده کارشناسان واحد برق و HSE کارخانه است. در صورت نياز به اخذ مجوز کار، سرپرست مربوطه ملزم به آگاه کردن واحد HSE کارخانه و نيز اخذ مجوز لازم است. جهت صدور مجوز کار، واحد HSE کارخانه ملزم به بازرسي شرايط کار و افراد از نظر رعايت سلامت و ايمني لازم است.
دستورالعمل ايمني کار
با تاسيسات برقي
کليه قطعات تاسيسات الکتريکي بايد از نظر ايمني مطابق با استانداردهاي بين‌المللي بوده و در اندازه‌هاي مناسب و منطبق با کاري باشند که براي آنها درنظر گرفته شده و به‌ويژه داراي خصوصيات زير باشند: الف) تحمل و استقامت مکانيکي کافي در شرايط کار را دارا باشند. ب) در برابر عواملي چون آب، گرد و غبار، گرماي الکتريکي و واکنش‌هاي شيميايي مقاوم بوده و آسيب‌پذير نباشند.
موارد مهم ديگري نيز حتما بايد مورد نظر قرار بگيرد: کليه قسمت‌هاي تاسيسات الکتريکي بايد طوري ساخته، نصب و نگهداري شوند که از هرگونه خطر آتش‌سوزي و انفجار به‌دور بوده و از هرگونه خطر شوک الکتريکي مصون باشند. تجهيزات ايمني فردي نظير کفش‌ها و دستکش‌هاي لاستيکي نبايد به‌عنوان عاملي مناسب براي تامين ايمني در برابر خطر برق گرفتگي محسوب شوند. کاربرد و ولتاژ کليه ادوات و انشعابات الکتريکي بايد دقيقا مشخص و توسط علائم واضحي نشان داده شود. مدارها و ادوات الکتريکي يک واحد که ولتاژهاي مختلفي دارند، بايد با مشخصه‌ها و علامات واضحي مانند رنگ‌هاي مختلف علامت‌گذاري شوند. وقتي نتوان کروکي تاسيسات را به‌وضوح تعيين و مشخص کرد، مدارها و ادوات الکتريکي بايد توسط برچسب‌ها يا ديگر روش‌هاي مقتضي و موثر مشخص و متمايز شوند. کليه کساني‌که با تجهيزات برقي (الکتريکي) کار مي‌کنند بايد به‌طور کامل با خطرات ناشي از الکتريسيته آشنا شده و آموزش‌هاي لازم را گذرانده باشند. شبکه خطوط ارتباطي و مخابراتي نبايد از مسير خطوط الکتريکي ولتاژ متوسط يا ولتاژ قوي عبور داده شوند. براي محافظت تاسيسات الکتريکي در مقابل دريافت ولتاژهاي بالا از ديگر تاسيسات بايد تدابير ايمني کافي به‌عمل آيد. در صورت لزوم و براي پيشگيري از خطر رعد و برق بايد تدابير لازم جهت حفاظت از تاسيسات الکتريکي به‌عمل آورده شود. آويزان کردن لباس و يا ديگر وسايل از تابلوها و تجهيزات برقي ممنوع است.
حفاظت در برابر تماس
مستقيم و غيرمستقيم
در کليه انواع تاسيسات الکتريکي براي حفاظت افراد در برابر تماس مستقيم يا غيرمستقيم با ولتاژهاي بالا بايد تدابير ايمني ويژه‌اي از قبيل اخذ مجوز کار، شناسايي خطرات توسط کارشناسان واحد برق و HSE کارخانه و … به‌عمل آورده شود.همچنين بايد بنا به نيازهاي خاص شرايط مختلف کاري؛ نظير محل‌هاي مرطوب يا خيس، کار در داخل لوله‌ها، تانک‌ها و غيره يک يا چند روش از انواع روش‌هاي ذکر شده زير اعمال شود: کشيدن حصار، عايق کاري کامل، عايق دوبله ـ عايق تقويت شده) حداکثر ولتاژ ايمن، ايزولاسيون ايمن (مانند ترانس‌هاي ايزوله شده ايمن) اتصال زمين سيم نول، نول ايزوله شده اتصال زمين قسمت‌هاي فاقد برق، رله يا سوئيچي که در صورت هرگونه نشتي ولتاژ به زمين جريان را قطع کند (از انواع با حساسيت بالا)، وسايل کنترل عايق‌ها، کليدهاي قطع مدار به‌هنگام اتصال به بدنه يا زمين، اخذ مجوز کار در صورت تشخيص واحدHSE، استفاده از کابل‌هاي سالم و بدون سيم.
حصارها و پوشش‌ها
پوشش‌ها، توري‌هاي حفاظتي و حصارها بايد از مواد غيرآتشگير ساخته شده و داراي مقاومت مکانيکي کافي بوده و به‌طور محکم و مطمئن نصب شوند. جهت نصب پوشش و حصار بايد اطمينان حاصل شود که برقدار نخواهند شد. برداشتن و جابه‌جايي حصارهاي اطراف قسمت‌هاي حامل جريان برق نبايد بدون استفاده از ابزارهاي خاص امکان‌پذير باشد.
وسايل قطع‌کننده جريان
براي قطع جريان در کليه هادي‌هاي الکتريکي فعال در مواقع ضروري، يک وسيله قطع‌کننده مرکزي بايد پيش‌بيني شود. به‌منظور قطع سريع جريان برق در کليه هادي‌هاي الکتريکي بايد يک وسيله قطع‌کننده که دسترسي فوري به آن امکان‌پذير باشد در مدار کليه ادوات الکتريکي تعبيه شود. تاسيسات الکتريکي حتي‌الامکان بايد به يک قطع‌کننده اتوماتيک جريان مجهز شوند تا در مواقع بروز نقص در تاسيسات جريان را قطع کند.
لامپ‌ها
ارتفاع لامپ‌هاي روشنايي و اتصالات آنها از سطح زمين يا کف حتي‌الامکان نبايد کمتر از ۱۲ متر باشد.
تجهيزات ضداشتعال:
در محل‌هايي که داراي مواد يا جو آتشزا بوده يا مستعد آتشزايي و انفجار هستند فقط بايد از کليدها، اتصالات، روشنايي و تجهيزات الکتريکي ضد توليد جرقه (Intrinsic safe) مخصوص چنين محل‌هايي استفاده شود.
هشدارها
براي جلب توجه عمومي بايد اطلاعيه يا اطلاعيه‌هايي با مضمون‌هاي زير را در محل‌هاي مناسب نصب کرد: الف) ورود افراد غيرمجاز و متفرقه به محل‌هاي تاسيسات الکتريکي ممنوع؛ ب) هرگونه تعمير و يا دستکاري تاسيسات الکتريکي توسط افراد غيرمجاز ممنوع؛ ج) روش‌هاي مقابله با آتش‌سوزي در هنگام بروز حريق؛ د) روش‌هاي نجات افراد برق‌گرفته و کمک‌هاي اوليه به افرادي که دچار برق‌گرفتگي شده‌اند؛ ه) مشخص کردن افراد معيني براي مقابله با خطرات الکتريکي احتمالي و اعلام نحوه ارتباط با آنها؛ و) شماره تلفن‌هاي اضطراري کارخانه.
سيم‌هاي برق
کليه سيم‌هاي برق بايد داراي روپوش عايق بوده و از پيچيده شدن آنها به‌دور اشياي تيز و برنده اکيداً جلوگيري شود. سيم‌هاي نول، حفاظت‌کننده و جبران‌کننده بايد به‌وضوح از ساير سيم‌ها متمايز شوند. سيم‌هاي هوايي بايد داراي نگهدارنده‌هاي مقاوم بوده و در ارتفاعي قرار داشته باشند که با افراد و اشيايي که در زير جابه‌جا مي‌شوند، برخورد نکنند. تيرهاي هدايت‌کننده سيم‌هاي برق يا تجهيزات الکتريکي بايد به‌طور مطمئن به زمين يا هر پايه محکم ديگري متصل شده باشند. هنگام پايين آوردن سيم از روي تيرها، تيرها بايد طوري مهار شوند که در اثر تکان‌هاي وارده منحرف نشوند. سوئيچ‌ها، فيوزها، سرپيچ‌ها و پريزهاي سيم‌کشي‌هايي که در فضاي آزاد انجام شده‌اند بايد کاملا ايزوله شده و تماس با آنها غيرممکن باشد. سيم‌کشي‌هاي هوايي برق ۴۴۰ ولت و بيشتر بايد در محل‌هاي تقاطع با جاده‌ها و مسيرهاي حمل و نقل داراي ارتفاع کافي از سطح زمين باشند. سيم‌کشي‌هايي که در ارتفاع کمتر از ۵/۲ متر (۸ فوت) از سطح زمين يا کف کارگاه واقع شده‌اند بايد حصارکشي شده يا در داخل لوله‌هايي از جنس فولاد يا هر ماده ديگر که در برابر ضربه و صدمات ناشي از آن استحکام کافي داشته باشند، قرار داده شوند. سيم‌کشي‌هاي موقت حتي‌الامکان نبايد مسير خطوط برق، تلفن يا آنتن راديو را قطع کنند. سيم‌هايي که از درون زمين عبور داده مي‌شوند فقط بايد از جنس سيم‌هاي محکم و بادوام بوده و بايد در برابر ضربات ناشي از وسايل نقليه، تجهيزات مکانيکي، خاک‌برداري و غيره محافظت شوند. جهت عمليات خاک‌برداري در مناطقي که سيم برق قبلا درون زمين قرار داده شده، اخذ مجوز کار الزامي است. کابل‌هاي فشار قوي هرگز نبايد با دست‌هاي لخت لمس شوند و براي گرفتن آنها بايد از دستکش‌هاي مخصوص عايق برق استفاده شود. ريل‌هايي که به‌عنوان نيروي محرکه برقي براي حرکت جراثقال‌ها و غيره به‌کار مي‌روند، بايد داراي قابليت قطع جريان برق باشند. اگر تعدادي از ماشين‌آلات از يک ريل مشترک تغذيه مي‌کنند، هر ماشين بايد به‌طور مستقل قابليت قطع ارتباط از تمامي فازها را داشته باشد.
کابل‌هاي نرم (انعطاف‌پذير)
اگر براي اتصال به خطوط اصلي نياز به اتصالات دوشاخه و پريز باشد اين اتصالات بايد: الف) به‌طور صحيح جفت شوند؛ ب) به‌طور صحيح طراحي شده باشند.
کابل‌هاي نرم وسايل برقي
قابل حمل و نقل
الف) درصورت وجود سيستم اتصال به زمين در شبکه سيم‌کشي، کابل‌هاي انعطاف‌پذير بايد داراي سيستم ارت باشند.
ب) با استفاده از فنر فولادي، لوله لاستيکي يا ساير وسايل مناسب بايد از گره خوردن يا تاب برداشتن سيم در ناحيه ورودي سيم به دستگاه جلوگيري شود. همچنين به موارد زير بايد توجه شود: در وسايل دستي، و در صورت امکان در وسايل قابل حمل و نقل برقي، بايد از کابل‌هاي انعطاف‌پذير ساده استفاده شود. کليه کابل‌هاي نرم بايد به‌خوبي مراقبت شده و اتصال آنها به يکديگر نبايد بدون استفاده از دو شاخه و پريز انجام شود. براي بلند کردن ابزارهاي پرتابل (قابل حمل) از روي زمين نبايد سيم آنها را کشيد. کابل‌هاي نرم را نبايد روي سطوح چرب يا آغشته به مايعات خورنده قرار داد.
تجهيزات الکتريکي
وسايل کنترل‌کننده نظير کليدها، فيوزها و قطع‌کننده‌هاي مدار نبايد در محل‌هايي که مايعات قابل اشتعال و مواد قابل انفجار يا گازهاي قابل اشتعال وجود دارد نصب شوند، مگر آنکه براي چنين منظورهايي ساخته شده باشند. موتورها، تجهيزات توزيع برق و کليدها بايد در برابر چکيدن و پاشيدن آب محافظت شوند. افراد غيرمجاز نبايد در اتاق‌هايي که تجهيزات الکتريکي قرار دارند تردد کنند.
ترانسفورماتورها
ترانسفورماتورهاي روغني که در فضاي آزاد و روي زمين قرار داده مي‌شوند بايد: الف) در محلي عاري از مواد قابل اشتعال نصب شوند. ب) پايين‌تر از سطح زمين قرار داده شده و يا دور آنها به‌نحوي محصور شود که روغن ريخته شده از آنها در سطح زمين پخش نشود. موارد زير در اين‌زمينه نيز قابل توجه هستند: ترانسفورماتورهاي نصب شده روي دکل‌ها بايد حداقل ۵/۴ متر (۱۵ فوت) بالاتر از سطح زمين نصب شوند. ترانسفورماتورهاي نصب شده روي دکل‌ها که کمتر از ۵/۴ متر (۱۵ فوت) از سطح زمين فاصله دارند بايد به‌طور مناسبي توسط حصار يا ساير وسايل موثر محصور شوند.
شبکه اتصالات (صفحه کليدها)
شبکه اتصالات حتي‌المقدور بايد به‌وسيله فلز، پلاستيک يا ساير مواد مناسب محصور شود. در صورت استفاده از فلز بايد آن را به سيستم ارت وصل کرد.
اگر از شبکه‌هاي نوع رو باز استفاده مي‌شود: الف) کليه قسمت‌هاي برقدار بايد به‌طور مناسب در برابر تماس تصادفي توسط حفاظ يا نصب در ارتفاع محافظت شوند؛ ب) در اطراف قسمت‌هاي برقدار بايد فضاي کافي براي کار منظور شود؛ ج) شبکه اتصالات و مجموعه ترانسفورماتورها و ساير دستگاه‌ها بايد به‌طور مناسب محصور شوند.
قطع‌کننده‌هاي مدار
قطع‌کننده‌هاي مدار بايد عمل قطع و وصل را به‌طور کامل و دقيق انجام دهند. مشخصات اصلي اين قطع‌کننده‌ها بايد به‌طور واضح روي آنها علامت‌گذاري شود. جز در مدارهاي با ولتاژ بسيار پايين، کليه قطب‌هاي برقدار بايد به‌طور مناسب عايق‌کاري شوند.
قطع‌کننده‌هاي مدار نبايد به‌طور تصادفي توسط نيروي جاذبه يا ضربه مکانيکي باز يا بسته شوند.
فيوزها
اطلاعات مربوط به ميزان عبور جريان از فيوز، نوع فيوز از نظر قطع‌کنندگي سريع يا با تاخير و قدرت قطع‌کنندگي بايد روي فيوزها مشخص شده باشد. براي جلوگيري از آسيب افراد در هنگام بيرون آوردن يا نصب فيوزها به‌خصوص عدم تماس آنها با قسمت‌هاي برقدار مجاور بايد اقدامات حفاظتي موثر به‌عمل آيد.
کليدهاي قطع و وصل
کليه کليدها بايد به‌طور ايمن محصور شده باشند. کليدها بايد طوري نصب و اتصال زمين شوند که هنگام کار خطري ايجاد نکنند. اگر امکان بسته شدن کليدها توسط نيروي جاذبه وجود داشته باشد، در اين‌صورت بايد به قفلي مجهز شوند که آنها را باز نگهدارد .
تذکر: درخصوص قطع‌کننده‌ها، فيوزها و کليدهاي قطع و وصل بايد بازرسي دوره‌اي توسط کارشناسان واحد برق و HSE کارخانه به‌طور مرتب انجام پذيرد .
موتورها
کليد موتورها بايد به کليد قطع و وصل مجهز شوند. اگر موتوري بيش از يک محل کليد قطع و وصل داشته باشد، در اين‌صورت حتي‌الامکان بايد يک کليد قطع‌کننده در نزديک‌ترين نقطه مجاور موتور نصب شود. موتورها بايد طوري نصب شوند که در حين کار به اندازه کافي خنک شوند. موتورها بايد به نحوي موثر در برابر جريان‌هاي اضافي محافظت شوند.
اتصالات
نقاط اتصال يا انشعاب هادي‌ها و نيز محل ورود هادي‌ها به داخل دستگاه‌ها بايد: الف) به‌طور مکانيکي محافظت شوند؛ ب) به روش صحيح و مقاوم عايق‌کاري شوند.
اتصال، انشعاب يا ورودي‌ها به داخل دستگاه‌ها بايد با استفاده از جعبه‌هاي تقسيم، رابط‌ها، بوش‌ها، بست‌ها يا ديگر وسايل اتصال‌دهنده مشابه انجام شود. براي اتصال کابل‌ها به يکديگر حتي‌الامکان بايد از جعبه تقسيم يا اتصال دو شاخه و پريز استفاده کرد. براي اتصال قسمت‌هايي از يک سيم به يکديگر يا يک سيم به سيم ديگر و يا به دستگاه بايد از روش‌هايي چون پيچ کردن، گيره زدن، لحيم‌کاري، پرچ‌کاري، جوش برنج، کنگره دادن و يا ديگر روش‌هاي مشابه استفاده کرد. جعبه‌هاي تقسيم و هادي‌ها حتي‌الامکان بايد در برابر صدمات ناشي از حمل و نقل و عبور و مرور، افتادن روي زمين، آب و ديگر منابع خطرآفرين محافظت شوند. هنگام اتصال کابل‌هاي حفاظت شده به يکديگر، جعبه تقسيم بايد طوري کابل‌ها را به هم متصل کند که روکش حفاظتي کابل‌ها توسط قيدهاي هدايت‌کننده مناسبي به‌هم وصل شود.
تجهيزات برقي قابل حمل و نقل (توسط دست يا چرخ)
به‌طور معمول ولتاژ برق مصرفي وسايل الکتريکي دستي نسبت به زمين نبايد بيش از ۲۵۰ ولت باشد. تجهيزات قابل حمل و نقل (با دست يا چرخ) بايد مجهز به کليد قطع و وصل توکار شوند. در اتمسفرهاي قابل اشتعال و انفجار نبايد از ابزارهاي برقي قابل حمل و نقل استفاده کرد، مگر آنکه سيستم آنها براي استفاده در چنين مکان‌هايي مناسب باشد. حباب چراغ‌هاي سيار دستي بايد توسط پوشش مناسب در برابر خطر شکستن و تماس افراد با آن محافظت شود. سرپيچ لامپ‌هاي سيار بايد داراي مشخصات زير باشند: الف) کليه قسمت‌هايي که جريان برق از آن عبور مي‌کند بسته و محصور باشد؛ ب) داراي دستگيره عايق برق باشد.
بازرسي، تعمير و نگهداري
براي اطمينان از مناسب بودن وسايل الکتريکي جهت انجام کار مورد نظر، تمامي آنها بايد قبل از استفاده بازرسي شوند. فردي که از وسايل الکتريکي استفاده مي‌کند بايد در آغاز هر شيفت تجهيزات و سيم‌ها و مخصوصا کابل‌هاي قابل انعطاف را به‌صورت ظاهري آزمايش کند. هادي‌ها و تجهيزات الکتريکي فقط بايد توسط متخصصين برق‌کار تعمير شوند. حتي‌الامکان نبايد هيچ‌گونه عملياتي روي تجهيزات و سيم‌هاي برقدار انجام شود. قبل از انجام هرگونه عمليات روي هادي‌ها و تجهيزاتي که نيازي به برقدار بودن آنها در حين انجام عمليات نيست اقدامات زير به اجرا گذاشته شود.
۱- جريان برق قطع شود. ۲- احتياط‌هاي لازم به‌عمل آيد تا از برقراري مجدد جريان برق جلوگيري شود. ۳- هادي‌ها و تجهيزات از نظر بدون برق بودن آزمايش شوند. ۴- تجهيزات و هادي‌ها را اتصال به زمين کرده و به‌صورت اتصال کوتاه درآورد. ۵- براي جلوگيري از برخورد تصادفي، قسمت‌هاي برقدار مجاور به‌طور مناسب محافظت شوند. بعد از اتمام کار روي هادي‌ها و تجهيزات، برقراري مجدد جريان برق فقط بايد با دستور فردي ذيصلاح انجام شود. برق‌کاران بايد مجهز به ابزار مناسب و کافي و وسايل حفاظت فردي نظير دستکش و زيرپايي لاستيکي شده و ولتاژ مورد نياز براي کارشان به‌طور صحيح تامين شود. کليه هادي‌ها و تجهيزات را بايد برقدار فرض کرد، مگر آنکه خلاف آن به اثبات برسد. هرگونه تعمير روي تجهيزات و وسايل برقي بايد با نظارت و اجراي افراد مجرب برق‌کار انجام گيرد.
کار در مجاورت تاسيسات الکتريکي
قبل از شروع کار در مجاورت هادي‌ها يا تاسيسات الکتريکي، کارفرما بايد ولتاژ عبوري را تعيين کند تا افراد و تجهيزات در فاصله‌اي ايمن از هادي‌ها يا تاسيسات قرار گرفته و کار کنند. هيچ‌گونه عملياتي نبايد در محدوده خطرناک هادي‌ها و تاسيسات برقي انجام شود مگر آنکه برق آنها قطع شده باشد. قبل از شروع کار مسئولين برق بايد تاييد کنند که برق هادي‌ها و تاسيسات قطع شده است. قبل از برقراري مجدد جريان برق، سرپرست کار بايد مطمئن شود که کليه کارگران محل کار را ترک کرده‌اند. اگر قطع جريان برق در هادي‌ها و تاسيسات مجاور عمليات امکان‌پذير نباشد، در اين‌صورت بايد براي جلوگيري از خطر، تدابير لازم اتخاذ و به کارگران دستورالعمل‌هاي خاص داده شود. اگر در مجاورت هادي‌ها و تاسيساتي که امکان قطع برق آنها وجود ندارد از تجهيزات متحرک استفاده مي‌شود، حرکت اين تجهيزات بايد طوري کنترل شود که فاصله ايمن از هادي‌ها و تاسيسات حفظ شود.
