مجید خسروی، کارشناس چاپ
هرگاه صحبت از بسته‌بندی‌های هوشمند می‌شود اغلب ذهن ما به سمت فناوری‌های RFID و NFC یا بلوتوپ می‌رود. لیکن انواع کدهای یک و دو بعدی، مرکب‌ها و سازه‌های الکترونیکی حساس به دما، مواد حساس به برخی گازها، مواد حساس به نور، مواد حساس به آب و انواع حلال‌ها، فیلم‌های پلیمری نانو، نرم‌افزارهای واقعیت مجازی و غیره از جمله فناوری‌ها یا راهکارها برای هوشمندسازی بسته‌بندی و ردیابی و رهگیری آن است، راهحلهای بسته‌بندی هوشمند محصول انقلاب صنعتی چهارم بوده و تحول شگرفی در زنجیره تأمین، لجستیک، ایمنی و سلامت کالا ایجاد کرده است. امروزه بدون بهره‌گیری از این فناوری‌ها این صنعت با مشکلات جدی روبرو خواهد شد.
سلامت بسته غذایی
شرکت‌های تولیدی و توزیعی مواد غذایی، میوه و دارو در سال‌های اخیر به صورت گسترده به استفاده از لیبل‌های حساس به گازهای ناشی از فساد مواد یا لیبل‌های آشکارساز کیفیت مواد بسته‌بندی شده در دمای غیرمجاز رو آورده‌اند. تغییر رنگ مرکب‌های چاپ شده روی این لیبل‌ها شاخصی برای موارد فوق‌الذکر است. لیبل‌های حساس به سرما و گرما، لیبل‌های جذب بخش کننده بو، لیبل‌های جذب کننده رطوبت یا اکسیژن، لیبل‌های جذب کننده اتیلن، لیبل‌های آنتی باکتریال، لیبل‌های حساس به نور UV، لیبل‌های نشانگر تازگی محصول، لیبل‌های نشانگر نشت، نفوذ و رشد میکروب در محصول، لیبل‌های نشانگر شوک فیزیکی به محصول، تگ‌های نشانگر دمای محصول در یک بازه زمانی و غیره از جمله لیبل‌های مورد استفاده در بسته‌بندی‌های هوشمند هستند.
امنیت ضد جعل
وسایل و ادوات مورد استفاده در صنایع نظامی، هوا و فضا، هوانوردی، الکترونیک، نفت، هسته‌ای، شیمیایی، پزشکی، ابزار دقیق، جواهرات، اشیای تاریخی و غیره به واسطه ابعاد، حساسیت بسیار بالا و استفاده در شرایط خاص نیاز به بسته‌بندی‌هایی فراتر از بسته بندی‌های رایج دارند. از سویی ایمنی این بسته‌بندی‌ها در انواع تنش‌های فیزیکی (نظیر ضربه و لرزش) و شیمیایی و دسترسی‌های غیرمجاز و جعل و تقلب هم اهمیت ویژه‌ای دارد. بسته‌بندی‌هایی نظیر صندوق‌های چوبی، فلزی، پلاستیکی و غیره می‌توانند راه‌حل مناسبی برای وسایل ابزار در ابعاد بزرگ باشند. طراحی این نوع بسته‌بندی‌های اولیه و ثانویه می‌تواند به نحوی باشد که کالا در آن‌ها ثابت شده و از هر گونه صدمه ناشی از لرزش و ضربه به بسته‌بندی در امان بماند. علاوه بر این کمک انواع قفل‌ها، پلمپ ها و برچسب‌های خاص می‌توان صندوق‌ها را در برابر بازگشایی غیرمجاز مصون ساخت. همچنین جعبه‌های امنیتی تزریقی پلیمری (پلی‌اتیلن) تقویت شده یا ورق و پروفیل آلومینیوم، کبالت، استیل و نیکل و مجهز به نوارهای درزگیری سیلیکونی برای عایق‌سازی در برابر نفوذ آب، رطوبت، هوا و گرد و غبار بهترین راه‌حل جهت حمل و نگهداری سازه‌های حساس در مناطق و موقعیت‌های خاص هستند.
پوشش‌های پلیمری چند لایه انعطاف‌پذیر خاصی هم وجود دارند که پیرامون کالا را بصورت کامل احاطه می‌کنند. با سیل کردن طرفین پوشش پلیمری و به کمک یک سوپاپ هوای داخل پوشش مکش شده و گازهای خاصی تزریق می‌شود. این اقدام نه تنهاکالا را از تماس با گرد و غبار، هوا و رطوبت در امان می‌دارد بلکه با تزریق گازهای ضدعفونی، انواع آفات مضر هم سرکوب می‌گردند. بسته‌بندی‌های چوبی هم کاربرد زیادی در نگهداری و انتقال کالاهای خاص دارند. این بسته‌بندی‌ها باید مطابق با استانداردهای وضع شده برای تجارت جهانی نظیر استاندارد ISPM 15 Directive و گواهینامه‌های مراقب HT باشند.
یراق آلات و سازه‌های مخصوصی برای قفل یا پلمپ‌سازی درب صندوق‌های چوبی طراحی شده است. اما می‌توان از برچسب‌های پلمپ خاص هم برای آن‌ها بهره برد. متناسب با کاربرد صندوق می‌توان آن را در برابر گرد و غبار، ضربه و آب و رطوبت ایمن ساخت.
راهحلهای ردیابی و رهگیری کالا
فناوری‌های ردیابی و رهگیری (احراز اصالت و اعتبار سند) به عنوان یکی از راهحلهای موثر در حفاظت از برند و کاهش خطرات تقلب و جعل و راهکاری مفیدی برای بررسی اصالت و حتی موقعیت کالا در مراحل مختلف زنجیره تولید، توزیع و مصرف مطرح‌اند. سه کار کرد مهم در فناوری احراز هویت و اعتبار عبارتند از:
مبارزه با جعل و تقلب، مقابله با دستکاری و ردیابی، کارکردهای فوق شک و تردید صاحب کالا را نسبت به اصل یا تقلبی بودن کالا برطرف می‌کند. احراز اصالت هویت به دو روش دیتابیس آنلاین و آفلاین انجام می‌شود. کنترل و دریافت تاییدیه به شماره سریال و کدهای مندرج روی محصول یا بسته‌بندی آن، از طریق شبکه‌های اینترنت و تلفن همراه را روش رهگیری آنلاین می‌نامند.
در فرایند ردیابی و رهگیری کالا، هدف ارتقای امنیت و ایمنی کالا فراتر از احراز اصالت از راه بررسی ویژگی‌های ظاهری و شاخص‌های کمی و کیفی بسته‌بندی) و اطلاع از وضعیت و موقعیت آن با استفاده از فناوری‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری ارتباطی برای ردیابی است. در حقیقت با استفاده از کدها، نمادها و ابزارهای ردیابی نظیر تگ‌های RFID یا NFC روی کالا یا بسته‌بندی (لیبل، جعبه، لفاف، کارتن و غیره) آن، امکان استعلام احراز اصالت و وضعیت کالا از سامانه مرکزی تحت وب یا متصل به شبکه تلفن همراه فراهم می‌شود. این فرایند اغلب به کمک تلفن‌های هوشمند و اپلیکیشن‌های مخصوص اسکن کدهای دوبعدی (QR) انجام می‌شود. لیکن امکان مراجعه مستقیم به وب‌سایت سامانه استعلام یا ارسال کد از طریق پیامک نیز امکان‌پذیر است. سامانه مرکزی استعلام پس از دریافت کد و بررسی آن پیغامی حاوی اطلاعات اصالت کالا برای ارسال کننده کد می‌فرستد. نکته مهم در این سیستم رهگیری و ردیابی، لزوم استفاده از شماره و کدهای یکتا روی هر واحد کالا و بسته‌بندی و مخفی‌سازی آن (با پوشش اسکرچ یا سایر تمهیدات) تا قبل از استفاده توسط مصرف کننده نهایی است. همچنین ضروری است با دریافت هر کد یا شماره سریال مرتبط توسط سامانه استعلام، آن کد یا شماره به عنوان سوخته تلقی شده و در صورت استعلام مجدد، پیامی با این مضمون که این کد قبلاً استعلام شده و فاقد اعتبار است ارسال شود. فقدان این اقدام در سامانه مرکزی و نیز عدم پوشش روی کد و شماره‌های سریال باعث می‌شود تا جاعلان با جعل یک شماره سریال یا کد روی همه کالاها و بسته‌بندی‌ها اقدام به فریب خریداران کنند. شماره سریال‌ها و انواع کدها از جمله کدهای دو بعدی بصورت گسترده در فرایند رهگیری و ردیابی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
جامع‌ترین سیستم رهگیری اصالت و اعتبار سنجی کالا، سیستم کد گذاری کالا، کدگذاری برچسب الصاق شده روی کالا، کد گذاری بسته‌بندی هر واحد کالا (روی جعبه مقوایی، لفاف فیلمی و غیره)، کدگذاری کارتن محتوی چند عدد کالا، کد گذاری پالت محتوی کارتن‌ها و ایجاد ارتباط نرم‌افزاری سیستمی این کدها با یکدیگر و اتصال آنلاین به سامانه مرکزی کنترل است. این کدها دو بعدی می‌توانند مستقیماً یا بواسطه یک برچسب روی کالا و همه اقلام بسته‌بندی درج شوند.
اما جدیدترین فناوری در این عرصه، فناوری بلاک چین است. این فناوری با نام تجاری Trust Chain قرار است بزودی جهت تایید و احراز اعتبار در بازار طلا و الماس و جواهرات بکار گرفته شود. رفتار جوامع مختلف نسبت به استفاده از راهحلهای ردیابی، رهگیری و کنترل اصالت کالا و اسناد متفاوت است. برای نمونه طبق آمار منتشر شده ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز در سال ۱۳۹۷، تنها ۵ درصد برچسب‌های اصالت و سلامت برنامه جامع پیشگیری و تشدید مبارزه با قاچاق کالاهای سلامت محور کشورمان از طریق سامانه ردیابی، رهیگری و کنترل اصالت سازمان غذا و دارو – TTAC – استعلام شده‌اند.
ضرورت ارتقای دانش فنی مدیران واحدهای چاپ و بسته‌بندی
بدون شک یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت برندها در هر بازار، کیفیت بسته‌بندی محصولات و توجه ویژه به طرح، گرافیک، متریال، چاپ و فرایندهای تکمیلی تولید انواع بسته‌بندی است. در کشور ما متاسفانه عمده مدیران و کارشناسان بسته‌بندی برندهای ملی و حتی چند ملیتی به ویژه در حوزه تولید کالاهای مصرفی دانش فنی و تجاری کافی در حوزه‌های گرافیک، چاپ، بسته‌بندی، لجستیک و زنجیره تأمین ندارند. از سوی دیگر شناخت آن‌ها از توانمندی واحدهای چاپ و بسته‌بندی داخلی هم ناکافی است لذا بیشتر راهحلهای انتخابی و نظارت‌های کمی و کیفی ایشان در فرایندهای چاپ و بسته‌بندی برای شرکت‌های متبوع غیرحرفه‌ای و غیراصولی است. به واسطه فقر اطلاعات تخصصی در واحدهای بسته‌بندی برندهای ملی، خبری از تدوین استانداردها، خط مشی یا خطوط راهنما برای چاپ و بسته‌بندی محصولات نیست. حتی اغلب دست‌اندرکاران فاقد اطلاعات لازم در زمینه الزامات بهداشتی و سلامتی در فرایندهای چاپ و بسته‌بندی هستند. رویکرد این مشتریان بزرگ نسبت به سفارش تولیدات چاپی مورد نیاز، چاپخانه‌ها را نیز از فرایند تولید حرفه‌ای دور ساخته و آنان را درگیر حواشی شرایط و مناسبات ناخوشایند اخذ سفارش از این نوع مشتریان و تولید با کمترین نرخ دستمزد و استفاده از مواد اولیه نازل برای تأمین رضایت آن‌ها کرده است.
رعایت برخی اصول و ویژگی‌های کمی و کیفی در تولید محصولات چاپی با استفاده از ماشین‌آلات و متریال های رایج برای بسته‌بندی کالاهای برندهای پرآوازه می‌تواند تا مقدار زیادی از جعل و تقلب آن‌ها در بازار جلوگیری کند. برندهای صاحب نام از آن جهت برای جاعلان جذاب‌اند که بواسطه کمپین‌های تبلیغاتی چند میلیاردی، نامی آشنا و قابل اعتماد برای عموم افراد جامعه‌اند. رعایت این ملاحظات حرفه‌ای گرچه از بدیهیات و اصول تولیدات چاپی است لیکن با بررسی بازار، آسان‌گیری و سطحی نگری صاحبان برند و مدیران بخش چاپ و بسته‌بندی نسبت به این موضوع در کشور ما بسیار مشهود است.
رازی بر ملا نخواهد شد اگر بگویم عمده طراحان صنعتی و طراحان گرافیک صاحب نام ایرانی هم دانش کافی در زمینه طراحی بسته‌بندی و طراحی گرافیک برای بسته‌بندی ندارند. پیامد ناخوشایند این فقر اطلاعات، ارائه سهولت در امکان جعل و تقلب بسته‌بندی محصول به جاعلان است. مدیران مرتبط با طراحی گرافیک، چاپ و بسته‌بندی محصولات برند شده، نقش ویژه‌ای در ایمن‌سازی بسته‌بندی و ضمائم چاپی کالاها دارند.
بسته‌بندی پایدار
طی یک دهه اخیر در چارچوب مقوله جهانی توسعه پایدار و حفاظت از محیط‌زیست، مبحث بسته‌بندی پایدار اهمیت زیادی یافته است. توسعه و بهره‌گیری از بسته‌بندی‌های با حداقل اثرات مخرب زیست محیطی و افزایش بهره‌برداری مجدد از متریال آن‌ها پس از استفاده و ارزیابی چرخه عمر در انواع بسته‌بندی‌ها و تلاش برای تولید انواع مواد اولیه و ابداع و تطبیق فرایندهای چاپ و تولید انواع بسته‌بندی‌ها با کمترین آسیب به محیط زیست از اهداف چاپ و بسته‌بندی پایدار است. برخلاف نظر برخی مدیران و کارشناسان ایران که گسترش استفاده ازکاغذ و بسته‌بندی‌های کاغذی را عاملی برای تخریب محیط‌زیست می‌دانند، باید گفت که بیشترین آسیب‌های هولناک زیست محیطی حال و آینده ایران، ناشی از مصرف بی‌رویه فیلم‌های پلیمری و ظروف پلاستیکی در صنعت بسته‌بندی است. ایران با تولید سالانه بیش از ۲۰۰ هزار تن کیسه پلاستیکی (سه برابر مصرف متوسط جهانی نسبت به جمعیت) یکی از ۵ کشور نخست دنیا در مصرف پلاستیک در صنعت بسته‌بندی است. البته مصرف کل سازه‌های پلاستیکی در کشور حدود دو میلیون تن است که سهم دقیق صنعت بسته‌بندی (فیلم‌های پلاستیکی انعطاف‌پذیر، ظروف پلاستیکی سخت، کارتن‌های پلاستیکی و لیبل‌های فیلمی) در این مقدار به واسطه فقدان پژوهش‌های علمی و معتبر مشخص نیست. فقط در شهر تهران در سال ۱۳۹۷ روزانه ۵۰۰ تن کیسه پلاستیکی مصرف می‌شده و سهم کیسه‌های پلاستیکی زیست تخریب‌پذیر بسیار ناچیز است.
بی‌توجهی به گسترش هدفمند زیرساخت‌ها و صنایع سلولزی در ایران به واسطه انفعال وزارتخانه‌های متولی، حقوق ورودی گمرکی بالا برای واردات انواع کاغذ و مقوا برای بسته‌بندی، فقدان قوانین و مقررات زیست محیطی در خصوص انواع بسته‌بندی و نیز قیمت نازل فراورده‌های پلیمری بومی را می‌توان از مهم‌ترین عوامل گسترش مصرف پلاستیک و بسته‌بندی‌های پلیمری در ایران دانست.
رویکرد جهانی نسبت به انتخاب مواد اولیه در تولیدات صنعتی و نیز در صنعت بسته‌بندی در حال تغییر است.
استفاده از متریال‌های چاپ و بسته‌بندی پایدار نظیر مرکب‌های چاپ، چسب‌ها و ظروف بسته‌بندی با پایه گیاهی یا بایو شیمیایی و تولید فیلم‌های بسته‌بندی از پلمیرهای تجزیه‌پذیر (در مدت زمان کوتاه) و ظروف کاغذی، فلزی، پلاستیکی و شیشه‌ای (با قابلیت بازیافت ۱۰۰ درصد) در حال گسترش است. حتی H&M و Inditex بزرگ‌ترین شرکت‌های چند ملیتی تولید کننده پوشاک و مد هم در حال رقابت برای تأمین مواد اولیه و اجرای فرایندهای تولید مبتنی بر استانداردها و اصول توسعه پایدار هستند.
