يک کارشناس ايمني کارگاهي پس از بازديد از چاپخانه‌هاي ما چه گزارشي فراهم مي‌کند؟ امن و امان و عالي، يا محلي پر از خطر؟
گزارش حاضر که حاصل کلي بررسي يک بازرس از چند چاپخانه را عرضه مي‌کند برخي نکته‌هاي آشکار و تعدادي ريسک ناديده توسط خود ما را فهرست کرده و براي آنها راه حل ارائه مي‌کند. به نکات مورد نظر او توجه کنيم.
تحقيقات و بررسي‌هاي به عمل آمده از مراکز مختلف فعال صنعت چاپ حاکي از آن است که چاپخانه‌هاي متداول در ايران با توجه به نوع کار و همچنين نوع دستگاه چاپ تفاوت‌هايي دارند. ضمناً ميزان فعاليت هر کدام در زمينه ارائه کار و توليد و بازار نقشي اساسي دروسعت کارگاه، تعداد وتنوع دستگاهها و مقداراوليه نگهداري شده دارد.
اکثر چاپخانه‌هاي موجود در تهران به لحاظ صرفه‌جويي اقتصادي در اماکني با وسعت کم تأسيس شده‌اند که اين امر موجب تراکم دستگاهها در کنار يکديگر و انباشتن مواد اوليه در آنها شده است و عدم امکان پاکسازي محل باعث شده آلودگي و خطر بهداشتي و همچنين احتمال بروز آتش‌سوزي اين مراکز را تهديد کند.
بعضي از کارگاههاي چاپ در زيرزمين‌ها هستند که محدوديت فضاي آنها باعث تشديد عوامل فوق‌الذکر و تقليل ضريب ايمني اين مراکز شده است. برخي چاپخانه‌ها مملو از بندريل‌هاي کاغذ هستند و اضافات برش خرده کاغذ در کف کارگاه و زير دستگاهها تجمع دارد، خصوصاً که زير اين دستگاهها به دليل سيستم روغن‌کاري ماشين‌ها شديداً به روغن آغشته است. حتي ديده شده که در بعضي از کارگاههاي چاپ حجم انباشتگي کاغذ بيش از حد است و نهايتاً مسير رفت و آمد و خروج از کارگاه تقريباً مسدود شده است.
با وجود بخارات متصاعده از مرکب چاپ، بنزين، نفت و ذرات غبار کاغذ و سرب در فضاي چاپخانه‌ها، اغلب آنها فاقد سيستم تهويه مناسب هستند و خطرات بهداشتي و آتش‌سوزي آنها را تهديد مي‌کند. بعضي از کارگاههاي چاپ اقدام به نصب هواکش‌هاي الکتريکي نموده‌اند لکن اين هواکش‌ها متناسب با نوع فعاليت و ابعاد هندسي کارگاه نيست.
سيستم سرمايش اکثر چاپخانه‌هاي بازديد شده منحصر به نصب کولر آبي است و گرماي محيط آنها توسط انواع بخاري‌هاي نفت سوز و‌گازسوز، چراغ علاءالدين و شوفاژ تأمين مي‌شود که وجود اينگونه وسايل حرارتي و شعله‌دار پر خطر در مجاورت بار اشتعال بالاي کاغذ، بنزين و نفت احتمال بروز آتش‌سوزي را افزايش مي‌دهد. ضمن آنکه در اغلب چاپخانه‌ها براي طبخ چاي و غذاي کارگران از چراغ و الور و اجاق گاز بطور وسيع در سطح کارگاه استفاده مي‌کنند.
در چاپخانه‌هاي افست و لترپرس براي شستشوي غلتک پارچه‌اي ماشين چاپ محلي در نظر گرفته مي‌شود. با توجه به اينکه از بنزين نيز براي شستشوي غلتک استفاده مي‌شود اين مکان بايد داراي شرايطي ويژه باشد.
بطور کلي اغلب چاپخانه‌هاي تهران ساختار فيزيکي متناسب با نوع فعاليت خود ندارند و محل کارگاه خود را صرفاً به لحاظ مقتضيات اقتصادي خويش تهيه کرده‌اند. براي مثال: با توجه به بخار سنگين موجود در فضاي چاپخانه‌ها، فعاليت آنها در زيرزمين غير مجاز و ناايمن مي‌باشد. اما تعداد زيادي از چاپخانه‌هاي تهران در اينگونه فضاها اسکان دارند.
با يک نگاه کلي به ساختار بيشتر چاپخانه‌هاي تهران چنين استنباط مي‌شود که مسئولين آنها اهميت چنداني نسبت به رعايت موارد ايمني و استاندارد در شبکه سيم‌کشي برق کارگاه خود قائل نيستند از اينرو انشعابات غير اصولي، عايق‌کاري ناقص مفاصل، استفاده از سيم‌هاي نايلوني رو کار، استفاده از لامپ‌هاي روشنايي مدادي يا التهابي و همچنين استفاده از کليد و پريزهاي نامناسب و غير استاندارد و تقويت غير اصولي فيوزهاي خطوط جريان را در شبکه برق اين نوع اماکن شاهد هستيم.
اينگونه عوامل بالقوه بروز حريق، در اغلب کارگاههاي چاپ مشهود است، ولي عدم بروز آتش‌سوزي نشانه ايمن بودن اين اماکن نيست بلکه شرايطي که عوامل بالقوه ايجاد حريق را به بالفعل شدن تبديل کند تا کنون ايجاد نشده است. بنابراين اهميت رعايت موارد ايمني و پيشگيري به دنبال دورانديشي در رابطه با اين موارد خطرزا بازر و مشخص است. نظر باينکه ارائه آمار در اثبات نقطه نظرات علمي و تجربي پايه و اساس تحقيقات را تشکيل مي‌دهد، ضررويست اعلام شود که براساس آمارگيري انجام شده در سال ۱۳۷۴ سه موسسه چاپ و انتشارات طعمه حريق شده‌اند که از اين بابت خسارت مالي فراواني را محتمل و يک نفر نيز مصدوم شده است.
نحوه کار و عملکرد چاپخانه‌ها
با توجه به نوع فعاليت، چاپخانه‌ها مجهز به تعدادي دستگاه هستند که بطور معمول شامل دستگاه برش، دستگاه تيغ‌زني و دستگاه چاپ.
از دستگاه برش براي بريدن کاغذهايي که به صورت رول يا قطعات بزرگ هستند استفاده مي‌شود تا آن را به قطعات دلخواه و مورد نظر تبديل کند. اين دستگاه به شکل گيوتين و سنگين است که خطرات مخصوص به شکل خود را دارد. اندکي بي‌احتياطي و يا خستگي ناشي از کار حوادث ناگواري به دنبال خواهد داشت. لذا ايمني اولين شرط کار با اين نوع دستگاهها هست.
از دستگاه تيغ‌زني که شبيه دستگاه‌هاي چاپ است براي شکل دادن صفحات مقوايي يا کاغذي برش خورده استفاده مي‌شود به نحوي که باعث جداشدن بخشي از مقوا از کل صفحه مي‌شود و يا خطوطي را روي آن نقش مي‌اندازد تا مقوا در حول اين خطوط تا شود و شکل جعبه يا بسته‌بندي به خود بگيرد. هنگام کار با اين دستگاه نيز رعايت موارد ايمني اساس کار است.
دستگاه‌هاي چاپ همانطور که قبلاً گفته شد انواع مختلف دارد ولي اغلب چاپخانه‌هاي تهران مجهز به دستگاه چاپ مسطح (لترپرس) و چاپ مدور (افست) هستند. به لحاظ آنکه در چاپ مسطح از حروف سربي استفاده مي‌شود که اثرات زيست محيطي دارد و همچنين به دليل سرعت بالاي چاپ افست بيشتر چاپخانه‌هاي تهران مجهز به دستگاه چاپ افست هستند.
در چاپ مسطح حروف سربي را بر روي شابلون کار مي‌چينند و بر روي دستگاه نصب مي‌کنند. از اينرو زمان زيادي براي حروف چيني صرف مي‌شود. اما در چاپ افست فيلم و زينک استفاده مي‌شود، که اين فيلم و زينک نيز در ليتوگرافي تهيه مي‌شود و اين امکان نيز فراهم مي‌شود که بتوان تصاوير دلخواه را با رنگ‌هاي مختلف بر روي مقوا يا کاغذ چاپ کرد.
براي حفاظت فيلم و زينک و نگهداري آن از صمغ گياهي يا شيميايي استفاده مي‌شود بطوري که صمغ مزبور را به صورت يک لايه محافظت کننده بر روي سطح زينک پوشش مي‌دهند. صمغ‌هاي گياهي قابل اشتعال نيستند ولي صمغ‌هاي شيميايي قابليت اشتعال دارند و بايد جهت نگهداري و استفاده از آن نکات ايمني رعايت شود. براي استفاده از مرکب رقيق‌کننده‌هايي همچنين استفاده مي‌شود که قابليت اشتعال آنها به اندازه مايعات سريع الاشتعال مانند نفت و بنزين نيست.
بعد از هر بخش از کار نياز است که غلتک‌هاي فلزي دستگاه چاپ را کاملاً تميز کنند و غلتک پارچه‌اي آن را نيز جهت شستشو با بنزين و آب به محل شستشو ببرند از اين لحاظ خطرناک‌ترين بخش کار در اين زمان صورت مي‌گيرد زيرا شستشوي غلتک‌ها با بنزين و متصاعد شدن بخارات آن در مجاورت قسمت‌هاي برقي دستگاه، منابع حرارتي ديگر، الکتريسيته ساکن، استعمال دخانيات و غيره مي‌تواند زمينه‌ساز بروز يک حادثه ناگوار باشد. با توجه به اينکه بروز هر نوع آتش‌سوزي در نزديکي بار اشتعال بالاي کاغذها و آغشته بودن بدنه و زير دستگاهها به روغن موجب گسترش سريع و عدم کنترل به موقع حريق خواهد شد.
يکي ديگر از موارد خطر، در حين تميز کردن غلتک‌هاي فلزي دستگاه، ممکن است اتفاق بيافتد زيرا که دستگاه با دور آرام شروع به چرخيدن مي‌نمايد و کارگر با پارچه يا پنبه‌اي آغشته به بنزين اقدام به تميز‌کردن آن مي‌کند. در صورتي که کارگر دچار خستگي يا بي‌احتياطي شود احتمال دارد نقاطي از بدن و يا البسه او در لابلاي غلتک‌ها گير کند و باعث قطع شدن اعضاي بدن او شود.
با توجه به موارد و ساختار فيزيکي چاپخانه‌هاي فعلي تهران ضروري دانستيم ابتدا به موارد ايمني در اين صنعت بپردازيم و سپس جهت ايمن‌سازي و مبارزه با آتش‌سوزي‌هاي احتمالي در اين نوع اماکن تجهيزات و تسهيلات ضروري آتش‌نشاني را به اختصار بيان کنيم.
موارد ايمني در صنعت چاپ
۱- موارد حفاظت از حريق
۱-۱- با توجه به لزوم تهويه هواي چاپخانه‌ها و در نظر گرفتن خروج اضطراري ايمني و مناسب ضروريست کارگاههاي چاپ در طبقه همکف مستقر باشند لذا زيرزمين‌ها و طبقات فوقاني فضاي مناسبي براي اين نوع تصرف صنعتي به حساب نمي‌‌آيند. مگر اينکه زيرزمين از ساختار مقاوم حريق برخوردار باشد و در آنجا حفاظت‌هاي لازم به منظور پيشگيري از توسعه حريق، دود و حرارت به اماکن مجاور و قسمت‌هاي ديگر پيش‌بيني شود. به عبارت ديگر غير مرتبط با طبقات ديگر و اماکن مجاور باشد و خروج اضطراري اصولي به تعداد کافي براي آن طراحي شود
۲-۱- يکي از موارد ايمني بسيار مهم در کارگاههاي چاپ وجود مسيرهاي خروجي اضطراري ايمني است از اينرو در نظر گرفتن معابر طولي و عرضي مناسب ما بين دستگاهها و کاغذهاي انبار شده ضروريست. ضمناً مساحت و فضاي چاپخانه بايد با ميزان فعاليت آن متناسب باشد به نحوي که از ازدحام کاغذ و دستگاهها ممانعت شود.
۳-۱- پيش‌بيني حداقل دو مسير خروجي در دو ضلع مقابل يکديگرکه به محوطه ايمن و بي‌خطر راه داشته باشند کاملاً ضروري است.
۴-۱- در صورتي که کارگاه چاپ برخلاف موازين و اصول ايمني در زيرزمين مستقر باشد که تنها داراي يک مسير خروجي است، اجازه چيدن کوچک‌ترين مواد قابل اشتعال (و يا حتي غيرقابل اشتعال) در مسير خروجي بخصوص روي پلکان‌ها تا درب خروجي به هيچ وجه وجود ندارد.
۵-۱- سطوح پلکان‌ها بايد از هرگونه آلودگي لغزنده پاکسازي شود و عاري از عواملي باشد که موجب سرخوردن يا سقوط افراد شود.
۶-۱- باز شدن درب خروجي حتي‌المقدور بايد به سمت بيرون و محوطه باز باشد.
۷-۱- در صورتي که کارگاههاي چاپ در زيرزمين مستقر باشند و داراي پنجره يا دريچه‌اي مشرف به پياده‌رو باشند خطر پرتاب شيء مشتعل يا ته سيگار روشن به داخل کارگاه وجود دارد. بنابراين ضررويست دريچه به نحوي تعبيه شود که اين امکان نباشد و يا اينکه توسط توري فولادي ريزباف از داخل حفاظ بندي شود.
۸-۱- نظر به اينکه بخار نفت و بنزين و همچنين غبار کاغذ و سرب سنگين‌تر از هوا هستند خطر آلودگي بيشتر در سطوح پائين‌خواهد بود. از اينرو ضروريست کارگاههاي چاپ مجهز به سيستم تهويه هوا (Vent) باشند و لزوماً اين تهويه از سطوح نزديک به کف صورت مي‌گيرد. به گونه‌اي که هواي سالم جايگزين هواي آلوده و هواي آلوده توسط کانال‌هاي کاملاً ايزوله به خارج ساختمان (يا پشت بام) هدايت مي‌شود و انتهاي کانال‌ها مجهز به کلاهک مخصوص باشند.
۹-۱- چاپخانه‌هاي بزرگ بايد مجهز به دستگاه عدل‌بندي پوشال باشند.
۲- موارد پيشگيري از حريق
۱-۲- ارتفاع سقف و روشنايي‌هاي منصوبه در سقف، فضاي شستشوي غلتک‌ها، انبارهاي کاغذ و فضاي حائل پيرامون دستگاهها بايد در حد استاندارد و ايمن باشد.
۲-۲- با وجود خطرات بالقوه حريق در پيرامون محل شستشوي غلتک‌ها ضروريست اين محل در مکاني مستقل و در فاصله‌اي مناسب از هرگونه منابع حرارتي و جرقه‌زا قرار داشته باشد. ضمناً همانطور که گفته شد از دو سطح نزديک به کف و بالا اقدام به تهويه هواي آن شود.
۳-۲- همانطور که ذکر شد استفاده از بنزين و نفت در اين صنعت اجتناب‌ناپذير است. لذا ضروريست به منظور پيشگيري از هرگونه خطر مقدار اينگونه مايعات در داخل کارگاه به اندازه مصرف روزانه در ظروف فلزي و دربسته در دسترس باشد. در صورتي که نياز به نگهداري بيشتر اين نوع مايعات است، بايد در محلي مستقل و ايمن به دور از کارگاه مزبور و هرگونه منابع حرارتي در ظروف مناسب نگهداري شوند.
۴-۲- به لحاظ وجود بار اشتعال بالاي موجود در صنعت چاپ و استفاده از مايعات سريع‌آلاشتعال، استعمال دخانيات در محيط کارگاه و پيرامون آن به هيچ وجه مجاز نيست.
۵-۲- با توجه به جو خطرناک کارگاههاي چاپ وجود هرگونه منابع حرارتي روباز و روبسته در مجاورت دستگاهها، بندريل‌هاي کاغذ، انبار تدارکاتي نفت و بنزين و کاغذ و محل شستشوي غلتک‌ها، غير مجاز و ناايمن اعلام مي‌شود. بديهي است مسئوليت اينگونه سهل‌انگاري‌ها ناشي از عدم تعهد صاحبان اين صنعت تلقي مي‌شود.
۶-۲- استفاده از منابع حرارتي مانند چراغ ، علاءالدين، هيتر برقي در مجاورت دستگاهها و کاغذها جهت گرمايش و پخت و پز و طبخ چاي به هيچ وجه مجاز نيست و در صورت ضرورت بايد از آبدارخانه‌هاي مستقل و ايمن براي اين منظور استفاده شود.
۷-۲- با توجه به حجم انباشتگي بار اشتعال کاغذ در کارگاههاي چاپ استفاده از علاءالدين بخاري‌هاي نفتي و گازسوز و بخاري‌هاي برقي خطرآفرين مي‌باشد.لذا توصيه مي‌شود از سيستمهاي حرارتي مرکزي مانند شوفاژ استفاده شود. در صورت عدم دسترسي به شوفاژ مي‌توان از شوفاژهاي برقي روغني استفاده کرد در غير اين صورت عدم نصب وسايل گرمازاي غيرمجاز توصيه مي‌شود.
۸-۲- پاکسازي مستمرآلودگي‌هاي روغن دستگاهها و زير آنها در پيشگيري از بروز خطر و گسترش سريع حريق احتمالي نقش اساسي دارد. ضمناً قفسه‌هايي که در پشت هر دستگاه چاپ جهت قرار دادن ملزومات چاپ و شستشو قرار مي‌دهند بايد کاملاً منظم باشد و در فاصله‌اي ايمن از دستگاه که امکان برخورد با آن نباشد، نصب شود.
۹-۲- با وجود بخار نفت و بنزين به هنگام شستشو و پاک کردن قطعات دستگاهها خطر بروز جرقه الکتريکي از قسمت تابلوي آن، الکتروموتور دستگاه، ادوات روشنايي و کليد و پريزها محتمل است. لذا خطر آتش‌سوزي نيز در کمين است از اينرو بايد تمامي کليد و پريزها و ادوات روشنايي کارگاه و همچنين الکتروموتور دستگاهها و تابلوهاي برق و جعبه تقسيم‌ها از نوع ضد انفجاري (Gas Proof) انتخاب و نصب شوند.
۱۰-۲- خاطرنشان مي‌سازد استفاده از دستگاه‌هاي هواکش معمولي جهت تهويه محيط کارگاههاي چاپ غيراصولي و غيرمجاز است. صرفاً بايد از هواکش‌هاي طبيعي يا مکانيکي و يا هواکش‌هاي الکتريکي ضد انفجاري (Gas Proof) بهره‌گيري شود.
۱۱-۲- رعايت کامل موارد ايمني به هنگام تميز کردن غلتک‌هاي فلزي دستگاه چاپ ضروريست. ضمناً استفاده از سيستمهاي ايمني مختلف الکتريکي و الکترونيکي براي حفاظت از جان افراد در اين مرحله و اين قسمت از دستگاهها پيشنهاد مي‌شود، براي مثال نصب چشم الکترونيکي محافظ.
۱۲-۲- با وجود حرکت‌هاي وسيع کاغذ در دستگاهها و حضور بخار مايعات قابل اشتعال مانند بنزين و نفت يکي از خطرهاي پنهان در صنعت چاپ، تخليه الکتريسيته ساکن در شرايط مساعد و بروز آتش‌سوزي است. از اينرو ضروريست به منظور پيشگيري از خطر تخليه الکتريسيته ساکن دستگاه‌هاي برش و چاپ و ميز کار فلزي مجهز به سيستم اتصال به زمين (سيم ارت) باشند.
۱۳-۲- نظر به اينکه اکثر کارگاههاي چاپ مجهز به کمپرسور هوا هستند لذا انجام بازديدهاي مقرري جهت اطمينان از سلامتي دستگاه و سيستم لوله‌کشي آن امري ضروري و در ارتقاء ضريب ايمني محيط مفيد است.
۱۴-۲- پاکسازي مستمر محيط کارگاه از خرده‌هاي کاغذ و بخصوص کاغذها و پارچه‌هاي آغشته به روغن ضروري بوده، براي اين منظور بايد ظروف فلزي در بسته در دسترس قرار داده شود و در پايان کار روزانه محتويات اين ظروف ضايعات کاغذ و پارچه‌ها) به خارج از محيط کارگاه انتقال يابند.
۱۵-۲- ضروريست از تجمع بيش از حد کاغذ در کارگاه چاپ جلوگيري شود و کاغذ در حد مصرف روزانه در پيرامون دستگاهها قرار داده شود و کاغذهاي تدارکاتي در قسمت انبار تدارکات و در صورت عدم وجود فضاي انبار در محلي خارج از کارگاه چاپ نگهداري شوند.
۱۶-۲- با توجه به خطرگير کردن البسه و اعضاي بدن در لابلاي چرخ‌دنده‌هاي گيربکس و زنجير دستگاهها ضرويست حفاظ اين قسمت از دستگاهها هميشه در سر جاي خود نصب باشند و رعايت احتياط در اين خصوص به عمل آيد.
۱۷-۲- هرگونه تعمير و مرمت دستگاهها و قسمت‌هاي مختلف کارگاه که نياز به جوش‌کاري، سنگ‌زدن و حرارت دهي داشته باشد بايد با رعايت کامل موازين ايمني و حتي‌الامکان خارج از محيط کارگاه چاپ صورت پذيرد.
موارد آتش‌نشاني و تجهيزات مبارزه با حريق
از آنجايي که بروز آتش‌سوزي و گسترش سريع آن در کارگاههاي چاپ اجتناب‌ناپذير است ضروريست پيش‌بيني‌هاي لازم جهت اطلاع سريع و به موقع از بروز حريق و همچنين انواع تسهيلات و تمهيدات مبارزه با آتش‌سوزي صورت گيرد.
ضمن تجهيز کارگاههاي چاپ به ادوات مورد نظر و متناسب با نوع محتويات قابل اشتعال آنها ضررويست کارکنان و کارگران چاپخانه‌ها در زمينه ايمني و پيشگيري از آتش‌سوزي و استفاده صحيح و اصولي از تجهيزات مبارزه با حريق آموزش‌هاي لازم را ببينند تا در مواقع اضطراري بتوانند به سرعت وارد عمل شوند و آتش‌سوزي را در نطفه خفه کنند.
۱- از آنجايي که اطلاع سريع و به موقع از شروع آتش‌سوزي به لحاظ اطفاء به موقع آن و پيشگيري از خسارات بيشتر حائز اهميت است، توصيه مي‌شود با توجه به بار اشتعال موجود کارگاههاي چاپ تحت پوشش سيستم کشف و اعلام حريق اتوماتيک از نوع مناسب قرار گيرند. بديهي است در ساعات تعطيل کارگاه و عدم حضور کارکنان در محل مي‌توان سيستم را به يکي از مراکز نيروي انتظامي و آتش‌نشاني ارتباط داد تا در اطفاء حريق‌هاي احتمالي تسريع شود.
۲- نظر به اينکه بيشترين بار اشتعال چاپخانه‌ها را کاغذ و مقوا تشکيل مي‌دهد بهترين خاموش‌کننده حريق‌هاي احتمالي آن آب است بنابراين اگر وسعت کارگاه و کاغذ انبار شده زياد باشد ضروريست سيستم اطفاء اتوماتيک آبي (اسپرينکلر) با آب افشانک‌‌هاي متناسب نصب شود. اما اگر وسعت کارگاه کم است و نصب سيستم اتوماتيک آبي اقتصادي نيست ضروريست که جعبه لوله‌هاي آب آتش‌نشاني به تعداد کافي و در نقاط مناسب نصب شود به نحوي که در مواقع ضروري بتوان کليه نقاط کارگاه را تحت پوشش آب قرار داد.
۳- جهت مبارزه با حريق‌هاي ناشي از نفت، بنزين، گاز و روغن ضروريست تعدادي خاموش کننده پودري متناسب با حجم کارگاه در نقاط مناسب بر روي ديوار و در ارتفاع ۲۰/۱ متر از کف نصب شود.
۴- به منظور اطفاء حريق ادوات و تجهيزات الکتريکي لازم است خاموش کننده ايندريدکربنيک (CO2) به تعداد کافي در نزديکي اين ادوات نصب شود.
۶- توصيه بهداشتي
با توجه به شرايط ويژه چاپخانه‌ها توصيه مي‌شود از ماسک تنفسي مناسب، لباس‌هاي کار نخي و مقاوم و دستکش و کلاه و… و جعبه کمک‌هاي اوليه استفاده شود، ضمناً کارکنان تحت معاينات پزشکي دوره‌اي قرار گيرند و مصرف شير را در دستور کار روزانه خود قرار دهند.
