بحث ايمني كار امروزه از آن‌رو اهميت مي‌يابد كه هر ساله ميليون‌ها حادثه ناشي از کار در جهان اتفاق مي‌افتد كه برخي از اين حوادث باعث مرگ‌ومير و برخي ديگر موجب از کارافتادگي موقت يا دائم فرد ميشود. حوادث ناشي از کار علاوه بر آسيب‌هاي جسمي، زيان‌هاي اقتصادي هنگفتي نيز به جامعه تحميل مي‌كند؛ از اين‌رو، كشورهاي صنعتي، کوشش بسياري براي ايمني محيط کار در کشور خود صرف مي‌کنند و معتقدند ارتقاي سطح سلامت نيروي کار ماهر، موجب پيشرفت در توسعه‌يافتگي و همچنين نگهداري ثروت‌هاي ملي و مردمي ميشود. در اين مقاله به اهميت اين موضوع در صنعت چاپ اشاره شده است.
اهميت موضوع به حدي است كه کميته مشترک سازمان بين‌المللي کار (ILO) و سازمان بهداشت جهاني (WHO) تعريفي از ايمني کار ارائه داده است و هدف از بهداشت حرفه‌اي را به اين شکل بيان مي‌کند: «بهداشت حرفه‌اي عبارت است از علم و هنر تامين بالاترين سطح سلامتي براي کارگران، تطبيق کار با مقتضيات روحي و جسمي آنان، حفظ سرمايه از طريق ايجاد محيط کار سالم، انتخاب کارگر مناسب براي هر کار، پيشگيري از حوادث و بيماري‌ها و توجه به مشکلات کارگران و افراد وابسته به آنان، تا هر کارگر بتواند با برخورداري از حداکثر سلامتي و رفاه، براي جامعه‌اي که در آن به کار مي‌پردازد، فردي مؤثر باشد.» اما اهداف مندرج در اين تعريف در صنعت چاپ و محيط چاپخانه‌ها تا چه حد محقق ميشود؟
مديران چاپخانه؛ مسئول اصلي سلامت كارگران
مديران چاپخانه‌ها همواره از سوي افراد جامعه، مسئول برقراري ايمني و سلامت كاركنان شناخته مي‌شوند و برنامه‌هاي ايمني آنها مي‌تواند از رهگذر ايجاد ساختار فيزيكي مناسب، خريد ماشين‌آلات و تجهيزات استاندارد، آموزش كاركنان، بازرسي محيط كار، ارزيابي خطر احتمالي و ارزيابي وقايع خاص گذشته با رويكرد اجتناب از تكرار آنها، سلامت حرفه‌اي را در محيط چاپخانه تضمين كند.
البته مديران را مسوول حفظ بهداشت حرفه‌اي كاركنان دانستن چندان هم بي‌راه نيست، زيرا متخصصان علم مديريت معتقدند كه تنها ۱۵ درصد از مشكلات و حوادث مجموعه‌هاي صنعتي ممكن است به وسيله كاركنــان حل و كنتـــرل شود، در صورتي‌كه ۸۵ درصد اين مشكلات را مي‌توان از طريق مديريت مهار كرد. از اين‌رو لازم است كه مديران از زيان‌هاي مادي و معنوي ناشي از حوادث اعم از مستقيم و غيرمستقيم آگاهي داشته باشند و عواملي را كه در كم كردن حوادث مؤثرند، به نحو مطلوب شناسايي كنند. در مجمــــوع، مي‌تــــوان گفت عوامل اصلي در مديريت ايمني؛ برنامه‌ريزي ايمني، سازماندهي ايمني و فعاليت‌هاي آن، هدايت برنامه‌هاي ايمني و كنترل عملكردها و نتايج حاصله است.
ايمني؛ فرآيندي دو طرفه
با اينکه بر نقش کارفرما و مدير در حفظ ايمني محيط چاپخانه بسيار تأکيد ميشود، اين نکته را نيز نبايد از نظر دور داشت که تدارک محيط سالم و ايمن کار، يک فرآيند دو طرفه است و کارفرمايان و کارکنان بايد در طراحي، استقرار و اجراي برنامه‌هاي بهداشت و ايمني به‌طور دائم با يکديگر همکاري داشته باشند.
به‌عبارت ديگر، ايجاد فضاي سالم و ايمن کار مستلزم همکاري متقابل کارکنان و کارفرمايان است، زيرا بيشتر حوادث توسط افراد به وجود مي‌آيند و تجهيزات نقش کمتري در آن دارند و تا زماني که کارکنان از تجهيزات ايمني، که کارفرمايان تهيـــه مي‌کنند، استفاده نکنند، حوادث قابل کنترل نخواهند بود.
به هر حال، اگرچه برخي حوادث به دليل شرايط ناايمن محيط کار به وقوع مي‌پيوندد، در مواردي هم نوع رفتار کارگران و رفتار سازماني عامل حادثه است که به‌نظر مي‌رسد شناخت اين عوامل در رعايت بيشتر ايمني و پيشگيري از حوادث نقش به‌سزايي ايفا مي‌كند.
علل حوادث را مي‌توان در دو گروه زير قرار داد كه كاركنان و كارفرمايان توأمان در شكل‌گيري آنها نقش‌آفرين هستند.
الف) عللي که به شرايط مکانيکي، فيزيکي و نظير اينها مربوط ميشود، ازجمله:
-تمرکز ماشين‌آلات زياد در فضاهاي نسبتا کوچک که باعث تراکم نيروي انساني و در نتيجه بروز حادثه ميشود.
-عدم‌کفايت حفاظت مکانيکي در محيط کار
-معيوب بودن ابزار و وسايل (مثل از بين رفتن روکش‌هاي عايقي سيستم‌هاي برق، ترک‌خوردگي يا پوسيدگي نردبان، آب‌بندي نبودن لوله‌هاي آب و گاز و …)
-ايمن نبودن ساختار فيزيكي ساختمان، چه از لحاظ نامناسب بودن طرح ساختمان و چه مصالح ساختماني
-آلودگي هوا به دليل وجود گازهاي سمي و نبودن تهويه کافي
ب) عللي که به رفتار و عمل کارکنان مربوط ميشود، مانند:
-ناآگاهي از شرايط حادثه‌آفرين و اثرات ناشي از آلودگي‌ها و راه‌هاي حفاظت و پيشگيري
-بي‌توجهي به روش صحيح کار
-عدم‌هماهنگي و انطباق دانش و توانايي جسمي و رواني متصديان با کار مربوطه
-تقسيم کار بيش از حد توان کارکنان
-شوخي کردن بي‌جا يا دعوا در حين انجام وظيفه
-عدم دقت در انتخاب موقعيت مکاني در حين کار
-استفاده نکردن از وسايل ايمني مانند دستکش، روپوش، عينک و…
-توجه بيش از حد به افزايش سطح توليد
پيشگيري با شناخت حاصل ميشود
اصولا «علاج واقعه را قبل از وقوع بايد كرد». در محيط چاپخانه نيز مي‌توان با به‌کار گرفتن تمهيداتي از بروز حوادث پيشگيري کرد که همان‌گونه كه اشاره شد، توجه به ساختار فيزيکي و فضاي چاپخانه و استفاده از وسايل و تجهيزات استاندارد ازجمله اين تمهيدات است. آنچه در اين ميان اهميت مي‌يابد، شناخت حوادث محتمل و ممانعت از بروز آنها است؛ چرا كه با توجه به نوع فعاليت، چاپخانه‌ها مجهز به تعدادي دستگاه از جمله دستگاه برش، دستگاه تيغ‌زني و دستگاه چاپ هستند كه استفاده از آنها بدون رعايت نكات ايمني مي‌تواند متضمن خطراتي باشد.
از دستگاه برش براي بريدن کاغذهايي که به‌صورت رول يا قطعات بزرگ هستند، استفاده ميشود تا آن را به قطعات دلخواه و مورد نظر تبديل كنند. اين دستگاه به شکل گيوتين سنگين است و اندکي بي‌احتياطي يا خستگي هنگام كار با آن مي‌تواند حوادث ناگواري به‌دنبال داشته باشد.
از دستگاه تيغ‌زني که شبيه دستگاه‌هاي چاپ است نيز براي شکل دادن صفحات مقوايي يا کاغذي برش‌خورده استفاده ميشود، هنگام کار با اين دستگاه نيز رعايت موارد ايمني اساس کار است.
يکي ديگر از موارد خطر ممکن است هنگام تميز کردن غلطک‌هاي فلزي دستگاه اتفاق بيافتد؛ زيرا دستگاه با دور آرام شروع به چرخيدن و کارگر با پارچه يا پنبه‌اي آغشته به بنزين اقدام به تميز کردن آن مي‌كند، در صورتي‌که کارگر دچار خستگي يا بي‌احتياطي شود احتمال دارد نقاطي از بدن يا البسه او در لابه‌لاي غلطک‌ها گير كند و بخش‌هايي از اعضاي بدن او قطع شود. شستشوي غلطک‌ها با بنزين و متصاعد شدن بخارات آن در مجاورت قسمت‌هاي برقي دستگاه، منابع حرارتي ديگر، الکتريسيته ساکن، استعمال دخانيات و … نيز مي‌تواند زمينه‌ساز بروز يک حادثه ناگوار باشد.
از نظر جنبه‌هاي مربوط به کارکنان نيز مي‌توان با انتخاب صحيح کارکنان و سپردن کار به کاردان و تشخيص کارکنان مستعد سانحه در جهت پيشگيري از حوادث گام برداشت؛ زيرا تجربه نشان ميدهد که براي بعضي کارکنان سانحه و تصادفات بيشتر پيش مي‌آيد كه اين گروه از کارکنان را اشخاص مستعد سانحه مي‌نامند. البته علت اين خصوصيت در اشخاص مختلف است؛ گاه به بي‌دقتي و بي‌نظمي آنها مربوط ميشود، گاه مسائل رواني باعث آن ميشود و گاه مسائل خانوادگي و غيره. در هر صورت، ايــن‌گونه اشخاص بايد شناسايي و بر کارشان نظارت بيشتري اعمال شود يا اينکه از کارهاي نسبتاً خطرناک کنار گذاشته شوند.
عامل مهم ديگر، در کاهش سوانح، انتخاب صحيح متصديان و آموزش و آشناسازي کارکنان با جنبه‌هاي مختلف ايمني است. آموزش‌هاي ايمني بايد از بدو ورود يک متصدي جديد به کار آغاز و به‌طور مستمر ادامه يابد. آموزش ايمني معمولاً به روش‌هاي مختلف ازجمله نمايش فيلم، سخنراني، نصب پوستر و عکس انجام ميشود و بديهي است که آموزش کافي و مناسب تا حد زيادي از ميزان تصادفات و سوانح مي‌کاهد.
از سوي ديگر، توجه و نظارت مداوم سرپرستان و برقراري نظم و کنترل اجراي مقررات ايمني توسط كارگران نيز از اقدامات بسيار مفيد در بالا بردن سطح ايمني محيط چاپخانه است؛ چرا كه بسياري از سوانح از بي‌توجهي و زير پا گذاشتن مقررات ايمني ناشي ميشود.
نكاتي که متضمن سلامت حرفه‌اي در چاپخانه‌ها است
در چاپخانه‌ها با توجه به حساسيت کار، رعايت نکات ايمني اهميت ويژه‌اي مي‌يابد که از مهم‌ترين اين نکات مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:
۱.با توجه به لزوم تهويه هواي چاپخانه‌ها و در نظر گرفتن خروج اضطراري ايمن و مناسب، ضروري است که کارگاه‌هاي چاپ در طبقه هم‌کف مستقر باشند، بنابراين زيرزمين‌ها و طبقات فوقاني فضاي مناسبي براي چاپخانه‌ها به‌شمار نمي‌‌آيند؛ مگر اينکه غيرمرتبط با طبقات ديگر و اماکن مجاور باشند و خروج اضطراري اصولي به تعداد کافي براي آنها طراحي شده باشد.
۲.در صورتي که کارگاه چاپ برخلاف موازين و اصول ايمني در زيرزمين مستقر باشد که تنها يک مسير خروجي دارد، کوچک‌ترين مواد قابل اشتعال (و يا حتي غيرقابل اشتعال) نبايد در مسير خروجي به‌ويژه روي پلکان‌ها تا در خروجي وجود داشته باشد.
۳.در صورتي که کارگاه‌هاي چاپ در زيرزمين مستقر باشند و پنجره يا دريچه‌اي مشرف به پياده‌رو داشته باشند، خطر پرتاب شيء مشتعل يا ته‌سيگار روشن به داخل کارگاه وجود دارد. بنابراين ضروري است دريچه به نحوي تعبيه شود که خطر پرتاب ته‌سيگار روشن يا شيء مشتعل به داخل کارگاه وجود نداشته باشد و يا اينکه دريچه توسط توري فولادي ريزبافت از داخل حفاظ‌بندي شود.
۴.يکي از موارد ايمني بسيار مهم در کارگاه‌هاي چاپ، پيش‌بيني حداقل دو مسير خروجي در دو ضلع مقابل يکديگر است كه به محوطه ايمن و بي‌خطر راه داشته باشند. در اين راستا، در نظر گرفتن معابر طولي و عرضي مناسب مابين دستگاه‌ها و کاغذهاي انبار شده نيز ضروري به نظر مي‌رسد. ضمناً مساحت و فضاي چاپخانه بايد با ميزان فعاليت آن متناسب باشد، به نحوي که از ازدحام کاغذ و دستگاه‌ها ممانعت شود.
۵.سطوح پلکان‌ها بايد از هرگونه آلودگي لغزنده پاکسازي شوند و عاري از عواملي باشند که موجب سرخوردن يا سقوط افراد ميشود.
۶.نظر به اينکه بخارات نفت و بنزين و همچنين غبار کاغذ و سرب سنگين‌تر از هوا هستند، خطر آلودگي بيشتر در سطوح پايين‌خواهد بود. از اين‌رو، ضروري است کارگاه‌هاي چاپ مجهز به سيستم تهويه هوا (Vent) باشند و لزوماً اين تهويه بايد از سطوح نزديک به کف صورت گيرد، به‌گونه‌اي‌که هواي سالم جايگزين هواي آلوده شود و هواي آلوده توسط کانال‌هاي کاملاً ايزوله به خارج ساختمان (يا پشت‌بام) تخليه شود و انتهاي کانال‌ها مجهز به کلاهک مخصوص باشند.
۷.چاپخانه‌هاي بزرگ بايد مجهز به دستگاه عدل‌بندي پوشال باشند.
۸.ارتفاع سقف و روشنايي‌هاي نصب شده در سقف، فضاي شستشوي غلطک‌ها، انبارهاي کاغذ و فضاي حايل پيرامون دستگاه‌ها بايد در حد استاندارد و ايمن باشد.
۹.با وجود خطرات بالقوه حريق در پيرامون محل شستشوي غلطک‌ها ضروري است اين محل در مکاني مستقل و در فاصله‌اي مناسب از هرگونه منابع حرارتي و جرقه‌زا قرار داشته باشد.
۱۰.به لحاظ وجود بار اشتعال بالاي موجود در صنعت چاپ و استفاده از مايعات سريع‌الاشتعال، استعمال دخانيات در محيط کارگاه و پيرامون آن به هيچ وجه مجاز نيست.
۱۱.در کارگاه‌هاي چاپ وجود هرگونه منابع حرارتي روباز و روبسته در مجاورت دستگاه‌ها، بنديل‌هاي کاغذ، انبار تدارکاتي نفت و بنزين و کاغذ و محل شستشوي غلطک‌ها غيرمجاز و ناايمن است.
۱۲.استفاده از منابع حرارتي مانند چراغ والور، علا‌ءالدين، هيتر برقي در مجاورت دستگاه‌ها و کاغذها براي گرمايش و پخت‌وپز و طبخ چاي به هيچ‌وجه مجاز نيست و در صورت ضرورت بايد از آبدارخانه‌هاي مستقل و ايمن براي اين منظور استفاده شود.
۱۳.نظر به اينکه اکثر کارگاه‌هاي چاپ مجهز به کمپرسور هوا هستند، انجام بازديدهاي مقرر براي اطمينان از سلامتي دستگاه و سيستم لوله‌کشي آن امري ضروري بوده و در ارتقاي ضريب ايمني محيط مفيد خواهد بود.
۱۴.پاکسازي مستمر محيط کارگاه از خرده‌هاي کاغذ و به‌ويژه کاغذها و پارچه‌هاي آغشته به روغن ضروري است، براي اين منظور بايد ظروف فلزي در بسته در دسترس قرار داده شود و در پايان کار روزانه محتويات اين ظروف (ضايعات کاغذ و پارچه‌ها) به خارج از محيط کارگاه انتقال يابند.
۱۵.ضروري است از تجمع بيش از حد کاغذ در کارگاه چاپ جلوگيري و کاغذ در حد مصرف روزانه در پيرامون دستگاه‌ها قرار داده شود و کاغذهاي تدارکاتي در قسمت انبار تدارکات و در صورت نبود فضاي انبار در محلي خارج از کارگاه چاپ نگهداري شوند.
۱۶.با توجه به خطر گير افتادن البسه و اعضاي بدن در لابه‌لاي چرخ‌دنده‌هاي گيربکس و زنجير دستگاه‌ها ضروري است حفاظ اين قسمت از دستگاه‌ها هميشه در سر جاي خود نصب باشند و رعايت احتياط در اين خصوص به عمل آيد.
۱۷.هرگونه تعمير و مرمت دستگاه‌ها و قسمت‌هاي مختلف کارگاه که نياز به جوشکاري، سنگ‌زدن و حرارت‌دهي داشته باشد، بايد با رعايت کامل موازين ايمني و حتي‌الامکان خارج از محيط کارگاه چاپ صورت پذيرد.
۱۸.کارگران بايد از ماسک تنفسي مناسب، لباس‌هاي کار نخي و مقاوم و دستکش و کلاه و جعبه کمک‌هاي اوليه استفاده کنند، ضمنا بايد تحت معاينات پزشکي دوره‌اي قرار بگيرند و مصرف شير را در دستور کار روزانه خود قرار دهند.
۱۹.اختصاص فضايي مناسب براي نگهداري موقت مواد اوليه مصرفي نظير فيلم، پليت، كاغذ و مواد شيميايي ظهور و ثبوت كه به منظور نياز هفتگي يا روزانه از انبار اصلي تحويل گرفته ميشود نيز از ديگر ضروريات است.
۲۰.گروه ديگر از عوامل زيان‌آور رايج در چاپخانه‌ها عوامل ارگونوميك مانند بلند كردن و حمل اجسام سنگين، وضعيت‌هاي نامناسب بدني و حركات تكراري در اندام‌هاي فوقاني، استفاده مكرر از دست‌ها و حركات بالاتر از سطح شانه و … هستند كه مواجهه مكرر و طولاني مدت با هر كدام از اين عوامل مي‌تواند منجر به ايجاد بيماري‌هاي عضلاني و اسكلتي شود.
نتايجي كه مي‌تواند قابل‌تعميم نباشد
نتايج يك بازرسي نشان ميدهد كه برخي چاپخانه‌هاي موجود در تهران به‌لحاظ صرفه‌جويي اقتصادي در اماکني با وسعت کم تأسيس شده‌اند که اين امر موجب تراکم دستگاه‌ها در کنار يکديگر و انباشتن مواد اوليه در آنها شده است.
بعضي کارگاه‌هاي چاپ نيز در زيرزمين واقع شده‌اند که محدود بودن فضاي آنها باعث تقليل ضريب ايمني اين مراکز شده است.
از سوي ديگر، برخي چاپخانه‌ها مملو از بندريل‌هاي کاغذ هستند و اضافات برش‌خورده کاغذ در کف کارگاه و زير دستگاه‌ها تجمع دارد، به‌علاوه اينكه زير اين دستگاه‌ها به‌دليل سيستم روغن‌کاري ماشين‌ها به‌شدت به روغن آغشته است كه اين دو عامل در كنار يكديگر خطر بروز آتش‌سوزي را افزايش ميدهد. حتي ديده شده که در بعضي کارگاه‌هاي چاپ حجم انباشتگي کاغذ بيش از حد است و رفت‌وآمد و خروج از کارگاه را با دشواري همراه مي‌كند.
با وجود بخارات متصاعده از مرکب چاپ، بنزين، نفت و ذرات غبار کاغذ و سرب در فضاي چاپخانه‌ها، برخي از آنها فاقد سيستم تهويه مناسب هستند و خطرات بهداشتي و آتش‌سوزي آنها را تهديد مي‌كند. بعضي کارگاه‌هاي چاپ نيز اقدام به نصب هواکش‌هاي الکتريکي كرده‌اند، اما اين هواکش‌ها متناسب با نوع فعاليت و ابعاد هندسي کارگاه نيست.
به‌طورکلي، اغلب چاپخانه‌هاي تهران ساختار فيزيکي متناسب با نوع فعاليت خود را ندارند و محل کارگاه صرفا به لحاظ مقتضيات اقتصادي تهيه شده است.
در يک نگاه کلي، در شبکه سيم‌کشي برق چاپخانه‌ها نيز نقايص و مشكلاتي ديده ميشود كه انشعابات غيراصولي، عايق‌کاري ناقص، استفاده از سيم‌هاي نايلوني روکار، استفاده از لامپ‌هاي روشنايي مدادي يا التهابي و همچنين استفاده از کليد و پريزهاي نامناسب و غيراستاندارد از جمله اين نقايص است.
