خيلي نزديک به محل تراکم چاپخانه‌هاي تهران و درست در مرکز شهر، ماه گذشته فاجعه‌اي رخ داد: يکي از مجتمع‌هاي بزرگ صنعت پوشاک کشور با ۶۰۰ واحد صنفي مستقر در آن طي يک آتشسوزي با خاک يکسان شد و علاوه بر گرفتن جان ده‌ها نفر از شهروندان، ۶۰۰ واحد مرتبط با صنعت پوشاک را نابود کرد. از بين اين ۶۰۰ واحد تنها حدود ۱۲۰ واحد خود را به کمترين ميزان بيمه آتشسوزي مصون از نابودي کامل اقتصادي کرده بودند و يکبار ديگر موضوع فايده و شرايط بيمه‌هاي آتشسوزي را به‌ذهن همه ما آوردند. با اميد به اينکه درس‌هاي ساختمان پلاسکو را خيلي سريع از ياد نبريم، مطلب زير را که شرايط و نتايج برخورداري از بيمه‌هاي آتشسوزي را عرضه مي‌کند به همکاران تقديم مي‌کنيم.
پوشش بيمه آتشسوزي براي اولين بار جهت حفظ و حراست اماكن تجاري و منازل مسكوني در اروپا به‌‌وجود آمد. بلافاصله بعد از آتشسوزي بزرگي كه در سال ۱۶۶۶ در لندن از يك دكان نانوايي آغاز شد و به‌زودي به ساختمان‌هاي مجاور توسعه پيدا كرد و در نتيجه ۴۰۰ كوچه و خيابان شهر لندن به مساحت تقريبي ۱۷۵ هكتار شامل حدود ۱۳۰۰۰ واحد مسكوني و تجاري از بين رفت، لزوم ارائه پوشش‌هاي بيمه‌اي آتشسوزي احساس شد.
اين آتشسوزي چهار روزه كه خسارات جبران‌ناپذيري به‌‌بار آورد باعث شد كه ساير كشورهاي اروپايي به فكر ارائه اين پوشش‌ها بيفتند و به‌همين دليل اولين پوشش‌هاي بيمه‌اي آتشسوزي توسط اتحاديه‌هاي صنفي پيش‌بيني شد. بعد از آتشسوزي سال ۱۶۶۶ ميلادي، چهار مؤسسه و شركت در انگلستان اقدام به ارائه پوشش‌هاي آتشسوزي كردند كه عبارتند از:
-اولين مؤسسه تأسيس شده بهنام اداره آتشسوزي بود كه بعد از مدتي فعاليت نام خود را به فنيكس تغيير داد.
-مؤسسه دوم كه از سوي شهرداري لندن براي ارائه پوشش بيمه آتشسوزي تأسيس شد كورپوريشن آف‌لندن ناميده مي‌شد كه نتوانست در جامعه موفقيتي به‌دست آورد و تعطيل شد.
-سومين مؤسسه‌اي كه در سال ۱۶۸۳ به رقابت با اداره آتشسوزي لندن پرداخت بهنام مؤسسه دوستان معروف شد. با نگاهي به بيمه‌نامه‌هاي اين مؤسسه درمي‌يابيم كه نرخ آتشسوزي براي منازلي كه با چوب ساخته شده بود دو برابر بقيه تعيين مي‌شد. آخرين اينگونه مؤسسات كه در لندن به ثبت رسيد، بهصورت تعاوني اداره مي‌شد و مقررات و اساسنامه خاص خود را داشت. اين شركت براساس ضوابط و مقررات اساسنامه خود، براي بيمه‌نامه‌هاي صادر شده اعضاي خود، حق عضويتي دريافت مي‌داشت. ترجمه نام اين شركت عبارت است از مؤسسه دوستان براي بيمه كردن ساختمان‌ها در مقابل آتشسوزي. اين شركت بعدها با توجه به علامت تجاري خود كه دو دست بود بهنام دست‌دردست شهرت يافت. بعد از انقلاب صنعتي اروپا و تأسيس واحدهاي صنعتي و كارخانه‌هاي مختلف گسترش و پيچيدگي توليد باعث شد كه بيمه آتشسوزي و شرايط بيمه‌نامه‌هاي صادر شده هم دچار تحول و پيچيدگي شود و روند رشد و تكامل اين رشته بيمه‌اي با توجه به نيازهاي ايجاد شده سرعت چشمگيري پيدا كند؛ زيرا سرمايه‌گذاراني كه در بخش صنايع به سرمايه‌گذاري پرداخته بودند به خطرات نهفته در راه اين سرمايه‌گذاري واقف بودند و به‌همين دليل نياز به حفظ سرمايه‌ها باعث شد تا بيمه آتشسوزي به‌سرعت رشد و توسعه پيدا کند.
بيمه آتشسوزي
اصولا در صدور بيمه‌نامه آتشسوزي بايد سه اصل حسن نيت، نفع بيمه‌اي و اصل جبران خسارت وجود داشته باشد تا بيمه‌نامه بر اصول صحيح و درستي استوار باشد، زيرا بيمه‌گذار موظف است كليه سوالات مندرج در فرم پيشنهاد بيمه آتشسوزي را براساس حسن نيت و با دقت پاسخ دهد. در عوض بيمه‌گر موظف است كه در صورت بروز حريق و ايجاد خسارت، حداكثر خسارات مالي حادث‌شده را با توجه به شرايط بيمه‌نامه و مشروط بر اينكه از سرمايه بيمه‌اي تجاوز نكند در وجه بيمه‌گذار بپردازد. اولين مرحله رسيدگي به خسارت اعلام شده، توسط بيمه‌گر همان توجيه و رسيدگي به مسئله نفع بيمه‌اي بيمه‌گذار در مورد بيمه است.
در مورد خسارات ناشي از آتشسوزي، بسياري از مردم به مفاهيم آتش، آتشسوزي و خسارات ناشي از آتشسوزي استناد مي‌كنند، بدون اينكه از نقطه‌نظر قوانين بيمه‌اي از تعريف دقيق آتشسوزي و مفهوم واقعي آن اطلاع داشته باشند، بنابراين در عرف بيمه، خسارات ناشي از آتش مفيد (آتش بخاري، اجاق‌هاي پخت و پز) تا زماني‌كه در مكان تعبيه شده قرار داشته باشد داراي پوشش بيمه‌اي نيست، لذا در بيمه‌نامه آتشسوزي آتش را چنين تعريف كرده‌اند: در اين بيمه‌نامه منظور از آتش عبارت است از تركيب هر ماده با اكسيژن به شرط آنكه با شعله همراه باشد.
در بيمه‌نامه آتشسوزي، نه تنها خطرات مستقيم ناشي از آتشسوزي تحت پوشش قرار دارد، بلكه خسارات غيرمستقيم ناشي از نشت حرارت، دود، خاكستر، آب، مواد شيميايي آتش‌نشاني و خراب شدن مورد بيمه هم داراي پوشش بيمه‌اي است. شركت‌هاي بيمه، بيمه‌نامه‌هاي آتشسوزي را به چندين صورت صادر مي‌كنند كه هر يك از آنها به‌منظوري و با هدف ارائه خدمت مناسب خواست و ميل بيمه‌گذاران طرح‌ريزي شده است تا بخشي از مشكلات آنها را حل كند. انواع شناخته شده اين بيمه‌نامه در ايران عبارتند از:
بيمه‌نامه آتشسوزي با سرمايه ثابت
با اين نوع پوشش بيمه‌اي، بيمه‌گر خسارات ناشي از آتشسوزي به اموال مورد بيمه را تا حداكثر سرمايه مندرج در بيمه‌نامه و به ميزان زيان وارد شده جبران مي‌كند. اصولا خسارات پرداختني نمي‌تواند از مابه‌التفاوت ارزش هر يك از اقلام بيمه‌شده بلافاصله قبل و بعد از بروز خسارت و يا در صورت وقوع حادثه منجر به خسارت كلي، از مبلغ بيمه شده هر يك از اقلام خسارت ديده بيشتر باشد. بيمه‌گذار در زمان اخذ پوشش بيمه‌اي بايد دقت كند كه اموال خود را به قيمت واقعي آن بيمه كند، در غير اين‌صورت براساس ماده ۱۰ قانون بيمه در صورتي‌كه مالي به كمتر از ارزش واقعي خود بيمه شده باشد، بيمه‌گر فقط به‌تناسب مبلغي كه بيمه كرده به‌قيمت واقعي مال مسئول جبران خسارت بيمه‌گذار خواهد بود.
بيمه‌نامه عمومي يا اظهارنامه‌اي
همان‌طور كه قبلا ذكر شد، معمولا شركت‌هاي بيمه، در زمان صدور بيمه‌نامه‌هاي آتشسوزي، سرمايه معيني را براي ماشين‌آلات و يا مواد اوليه و يا در جريان ساخت به‌عنوان حداكثر سرمايه براي پرداخت خسارت در بيمه‌نامه قيد مي‌كنند. اين حداكثر سرمايه معمولا از طرف بيمه‌گذار تعيين مي‌شود. امروزه با توجه به پيچيدگي واحدهاي توليدي، صنعتي و حجم مبادلات و كالايي كه هر روز به انبارها وارد و يا از آن خارج مي‌شود و در نظر گرفتن تورم و افزايش قيمت‌ها در مدت كوتاه باعث شده كه صاحبان صنعت و توليدكنندگان پوشش بيمه‌اي مورد نياز خود را به‌نحوي دريافت كنند كه در صورت بروز حادثه حريق، سرمايه‌هاي تحت پوشش بيمه‌اي به ارزش روز بوده و در زمان وجود نوسانات شديد در قيمت و يا در ميزان موجودي، نياز به افزايش و يا كاهش آن از طريق صدور الحاقيه نباشد.
از ويژگي‌هاي خوب اين نوع پوشش بيمه‌اي آن است كه در بيمه‌نامه‌هاي اظهارنامه‌اي، سقف حداكثري براي تعهد بيمه‌گر در مورد جبران خسارت معين مي‌شود و بيمه‌گذار هم براساس شرايط بيمه‌نامه و مدت تعيين‌شده در آن براي اعلام موجودي خود در طول مدت اعتبار بيمه‌نامه اقدامات لازم را انجام مي‌دهد. براساس توافق انجام شده، اعلام ميزان موجودي مي‌تواند ماهانه، سه ماهه و يا كمتر و بيشتر باشد، اما بايد اضافه كرد، كه هرچه فاصله مدت اعلام موجودي كمتر باشد، در زمان بروز خسارت رقم واقعي‌تر و صحيح‌تر محاسبه خواهد شد، اما در صورتي‌كه بيمه‌گذار براساس شرايط قرارداد عمل نكرده، موجودي خود را به‌موقع اعلام نكند، در صورت بروز خسارت، حداكثر مبلغ بيمه شده مأخذ و مبناي محاسبه خسارت قرار خواهد گرفت و بيمه‌گر ضمن انجام حسابرسي دفترها، اسناد و مدارك معتبر بيمه‌گذار، نسبت به تعيين موجودي و تسويه خسارت اقدام خواهد كرد. محاسبه حق بيمه اينگونه بيمه‌نامه‌ها بهصورت موقت است و به مأخذ حداكثر سقف مندرج در بيمه‌نامه دريافت مي‌شود. اما ممكن است اظهارنامه‌هاي ارسالي از سوي بيمه‌گذار كمتر از سقف سرمايه بيمه‌نامه باشد كه در اين‌صورت بيمه‌گر و بيمه‌گذار توافق مي‌كنند كه ۷۵ درصد حق بيمه سقف قرارداد پرداخت شود و حق بيمه قطعي پس از پايان دوره بيمه‌نامه و بررسي اظهارنامه‌هاي ارسالي محاسبه شود. اما به هر حال حق بيمه قطعي در هيچ زمان كمتر از ۵۰ درصد حق بيمه اصلي بيمه‌نامه نخواهد بود.
به هر حال در زمان صدور بيمه‌نامه‌هاي اظهارنامه‌اي بايد دقت كرد كه اظهارنامه‌هاي ارسالي به‌دقت مورد رسيدگي قرار گيرد و ارسال آنها هم به‌موقع صورت پذيرفته و مبلغ اظهارنامه نيز از حداكثر سقف بيمه‌نامه بيشتر نباشد، زيرا حداكثر تعهد بيمه‌گر همان سقف بيمه‌نامه است و چنانچه بيمه‌گذار موجودي بيشتري در انبار دارد حتما بايد طي الحاقيه‌اي سقف بيمه‌نامه را افزايش دهد.
بيمه‌نامه آتشسوزي با شرايط جايگزيني و بازسازي
كاربرد اين نوع بيمه‌نامه در زماني توصيه مي‌شود كه ارزش واحدهاي صنعتي و تجاري و يا صنفي به‌دليل اعمال ضريب استهلاك يا مستهلك شده و يا به ۵۰ درصد و يا بيشتر كاهش يافته است، در صورتي‌كه جايگزيني و يا بازسازي همين واحدهاي مستهلك‌شده به‌دليل شرايط خاص اقتصادي جامعه به چندين برابر افزايش يافته است. درصورت وجود چنين شرايطي، بيمه‌گر توافق مي‌كند كه بيمه‌گذار كليه تأسيسات و دارايي‌هاي خود را مجددا و به ارزش روز ارزيابي كند و آنها را با قيمت‌هاي جديد تحت پوشش درآورد. در اين حالت چنانچه اموال مورد بيمه به‌علت بروز يكي از خطرات مشمول بيمه تلف‌شده و يا خسارت ببيند، بيمه‌گر نسبت به تعمير و بازسازي ساختمان آسيب‌ديده و چنانچه ماشين‌آلات واحد صنعتي باشد، نسبت به جايگزيني آن اقدام لازم را انجام خواهد داد. يكي از جنبه‌هاي مهم و حياتي بيمه‌نامه كه نمونه بارز ارائه خدمات قابل قبول شركت بيمه است، در انجام عمل بازسازي و جايگزيني در اسرع وقت و در واقع در مدت زمان متعارف و قابل قبول است.
خسارت و هزينه‌هاي قابل تأمين
بيمه مركزي ايران در راستاي اهداف خود براي تنظيم و تعميم و هدايت امر بيمه در ايران و حمايت بيمه‌گذاران و بيمه‌شدگان شرايط جديد بيمه‌نامه‌هاي آتشسوزي را در تاريخ سال ۶۶ به تصويب شوراي عالي بيمه رسانيد و شركت‌هاي بيمه موظف شدند كه شرايط جديد را از سال ۱۳۶۷ به اجرا درآورند. سه سال بعد از اين تاريخ، تعرفه بيمه آتشسوزي و خطرات اضافي (تبعي) مشتمل بر ۱۶ ماده و ۷ تبصره در تاريخ شهريور ۱۳۷۰ به تصويب شوراي عالي بيمه رسيد و براساس آن خطرات آتشسوزي به ۹ طبقه تقسيم شد كه حداقل نرخ طبقه يك ۳/۰ در هزار و طبقه نه ۲/۴ در هزار تعيين شد.
براساس شرايط جديد، خسارت و هزينه‌هاي قابل تأمين آن به‌شرح زير مشخص شده است.
۱.خسارت‌هاي مستقيم ناشي از آتش، صاعقه و انفجار داراي پوشش بيمه‌اي است.
۲.خسارت و هزينه‌هايي كه به‌منظور جلوگيري از توسعه خسارت از طرف بيمه‌گذار انجام مي‌شود تحت پوشش بيمه‌اي است.
۳.هزينه‌هاي ناشي از نقل مكان ضروري مورد بيمه و يا خسارات ناشي از اينگونه عمليات كه به‌منظور نجات كالاي مورد بيمه صورت پذيرفته باشد.
۴.در صورت موافقت بيمه‌گر و پرداخت حق بيمه اضافي مربوط، مي‌توان خطرات اضافي (تبعي) ديگري از قبيل زلزله، طوفان، سيل، سقوط هواپيما، ضايعات آب و برف و شكست شيشه را تحت پوشش قرار داد. اين خطرات اضافي معمولا بهصورت يك الحاقيه جداگانه و ضميمه بيمه‌نامه اصلي تحت پوشش بيمه‌اي قرار مي‌گيرد.
خسارت و هزينه‌هاي غيرقابل تأمين
بيمه‌نامه آتشسوزي مانند ساير بيمه‌نامه‌ها داراي استثنائاتي است كه چنانچه منشأ و مبدأ خطر يكي از اين استثنائات باشد بيمه‌گر تعهدي در جبران خسارت ندارد. بعضي از اين خطرات كه به‌عنوان استثنائات ذكر شده‌اند با توافق بين بيمه‌گر و بيمه‌گذار و پرداخت حق بيمه اضافي مربوطه مي‌تواند تحت پوشش بيمه‌اي قرار گيرد. خطرات استثناء شده عبارتند از:
-خسارات ناشي از جنگ، جنگ داخلي، شورش، آشوب، بلوا، قيام، انقلاب، كودتا، اغتشاشات داخلي و يا اقدامات احتياطي و انتظامي.
-خسارات ناشي از زلزله، ريزش زمين، سيل، آتشفشان، طغيان رودخانه، حريق تحت‌الارضي و بلاياي آسماني (خطرات فاجعه يا خطرات طبيعي).
-خسارات ناشي از انفجار مواد منفجره (ديناميت، تي ان تي و باروت)
-خسارات ناشي از انفجار اتمي، اشعه راديواكتيويته و يون‌زا
-خسارات وارد به مسكوكات، پول، اوراق بهادار، فلزات قيمتي، جواهرات و سنگ‌هاي گران‌بها
-خسارات وارد به اسناد، نسخ خطي و هزينه بازسازي، جمع‌آوري مجدد اطلاعات و يا تنظيم دفاتر بازرگاني
