مقاله حاضر خلاصه‌اي است از مطالبي که در دايره‌المعارف ايمني و بهداشت وزارت کار در زمينه ايمني کار در محيط‌هاي صنعتي و بويژه چاپخانه‌ها عرضه شده است. اين مطلب شامل عواملي که ايمني يک چاپخانه را تهديد مي‌کنند نيست، ولي عمده‌ترين موارد را شامل ميشود.
عوامل شيميايي مضر در صنعت چاپ چه موادي است؟ چه اثرات و مضراتي دارند و راه‌هاي پيشگيري و درمان آنها در صورت تماس پوستي يا استنشاق چيست؟
گروه مهمي از عوامل زيان‌آور سلامت در چاپخانه‌ها كه مي‌توانند باعث افزايش خطر ابتلا به بيماري شوند، عوامل شيميايي هستند.
انواع جوهرهاي چاپ، رنگ‌ها، مواد تثبيت‌كننده (Fixer )، مواد ظهور (Developer) و مواد شستشو (Cleaner ) و برخي از انواع چسب‌ها از مهمترين عوامل شيميايي خطرزاي سلامت در صنعت چاپ هستند. بسته به نوع فناوري مورد استفاده در چاپ، نوع مواد شيميايي مورد استفاده متفاوت است، ولي به‌طور معمول در تركيب برخي از جوهرها و مركب‌هاي چاپ انواعي از حلال‌هاي هيدروكربني، هيدروكربن‌هاي آروماتيك چند حلقه‌اي (PAHs )، تولوئن، زايلن، ايزوپروپانول، Carbon Black (كه در تركيب مركب مشكي موجود بوده و حاوي مقاديري از ماده سرطانزاي بنزوپايرن است)، تركيبات رنگي Azo (در جوهرهاي رنگي) و گاه مقادير اندكي از سيكلوهگزانون و بنزن وجود دارند.
در حين فرايند چاپ، ذرات بسيار ريزي از مواد شيميايي مورد استفاده (مانند تركيبات موجود در جوهر چاپ نظير بنزوپايرن، تركيبات آزو، ايزوپروپانول، اتيلن گليكول بوتيل اتر، تولوئن و ساير حلال‌هاي هيدروكربني) در مجاورت دستگاه‌هاي چاپ در هوا منتشر شده و هرچه سرعت چاپ بيشتر بوده و سيستم تهويه چاپخانه ضعيف‌تر باشد، ميزان پراكندگي و ماندگاري اين ذرات در هوا و احتمال استنشاق آنها نيز بيشتر خواهد بود. مواجهه كاركنان چاپخانه با اين مواد شيميايي مي‌تواند هم از طريق استنشاق ذرات متصاعد شده و هم از طريق تماس پوستي رخ دهد.
بيشتر اين مواد بسيار فرار بوده و مقداري از سطح آنها در تماس با هوا به سرعت بخار شده و در ناحيه تنفسي افراد قرار مي‌گيرد و از اين طريق به سيستم تنفسي و ريه‌ها وارد شده و حتي از طريق گردش خون ريه به داخل بدن جذب مي‌شوند. استنشاق بخارات اين مواد مي‌تواند منجر به ايجاد سردرد، سوزش، اشك‌ريزش و قرمزي چشم‌ها و در موارد معدودي منجر به ايجاد علائم تحريك ريه مانند سرفه و احساس سوزش قفسه سينه و حتي بروز بيماري آسم شود.
علاوه بر آن هنگام آماده‌سازي و رقيق‌سازي جوهر و مركب چاپ و ساير مواد مورد استفاده در ظهور و ثبوت فيلم و زينك، شستشوي قطعات دستگاه‌ها و تعميرات و جابجايي محصولات تازه چاپ شده، احتمال زيادي براي تماس دست‌ها با اين مواد شيميايي وجود دارد.
از آنجايي كه تركيبات موجود در جوهرها، رنگ‌ها و چسب‌ها داراي خصوصيت تحريك‌كنندگي و نيز قابليت جذب بالا از طريق پوست را دارند، تماس مكرر و حفاظت نشده با اين مواد مي‌تواند باعث ايجاد خشكي پوست و نيز ايجاد حساسيت‌هاي پوستي به صورت درماتيت (اگزما) در دست‌ها و حتي نواحي صورت و پلك‌ها شود.
استفاده از سيستم‌هاي تهويه موضعي استاندارد در محل‌هاي آماده‌سازي و مخلوط كردن مواد اوليه چاپ، استفاده از سيستم‌هاي تهويه عمومي كارآمد در فضاي چاپخانه، مكانيزه كردن و اتوماسيون فرآيندها، استفاده از دستكش‌هاي حفاظتي مناسب در حين رقيق‌سازي و كار با مواد شيميايي، آموزش بهداشت و شستشوي مناسب دست‌ها در محيط كار و استفاده از مواد شيميايي كم خطرتر، از مهمترين راهكارهاي پيشگيري از مواجهه با عوامل شيميايي دركاركنان صنعت چاپ هستند.
شب كاري كارگران چه اثراتي بر سلامت رواني و عصبي كارگران مي‌گذارد و آنها در حين كار در شب بايد به چه نكاتي توجه كنند؟ و آيا شب كاري مي‌تواند ميزان خطرپذيري را در حين كار بالا ببرد؟
به‌طور كلي ۲۵ درصد از جمعيت شاغلين در محدوده ساعت ۶ بعدازظهر تا ۶ صبح مشغول به كار هستند كه به صورت عصركاري، شب‌كاري يا نوبت‌كاري چرخشي است. به دلايل مختلف، نوبت‌كاري و شب‌كاري قابل حذف نبوده و به صورت يك نياز در صنعت تبديل شده است و بنابراين فقط بايد براي اجراي آن برنامه‌ريزي صحيحي اعمال شود.
نوبت‌كاري و شب‌كاري مي‌تواند با ايجاد اختلال در ريتم شبانه‌روزي و ساعت داخلي بدن و تغييرات هورموني و بيوشيميايي، بر سلامت انسان تاثيرات منفي برجاي گذارند. اختلالات مزمن خواب ( در ۸۰-۶۰ درصد از نوبت‌كاران)، مشكلات گوارشي مانند سوء هاضمه و زخم‌هاي دستگاه گوارش، خستگي مزمن (در ۸۰ درصد از نوبت‌كاران)، ميزان بالاي استرس، اعتياد به مواد مخدر و افزايش شيوع عوامل خطر بيماري‌هاي قلبي عروقي مانند افزايش چربي خون و چاقي، از مهمترين و شناخته‌شده‌ترين عوارض سلامتي ناشي از نوبت‌كاري و شب‌كاري هستند. همچنين علاوه بر عوارض فوق، نوبت‌كاري مي‌تواند بر زندگي خانوادگي و اجتماعي فرد نيز تاثيرات منفي برجاي گذارد. احساس طبيعي نبودن زندگي فرد، جدا ماندن بيشتر از اجتماع، مشكل در انجام سرگرمي‌ها و فعاليت‌هاي تفريحي، مشكل در انجام مسووليت‌هاي خانواده و مشكل در زندگي زناشويي، از مهمترين عوارض غيرجسماني نوبت‌كاري به شمار مي‌روند.
شب‌كاري يكي از عوامل افزايش بروز حوادث ناشي از كار است، زيرا سطح هوشياري و تمركز در ساعات پاياني شيفت شب و اوايل بامداد به كمترين سطح رسيده و به همين دليل امكان بروز خطاي انساني در كار در مجاورت دستگاه‌ها و ايجاد حوادث شغلي بسيار افزايش مي‌يابد.
اگرچه نوبت‌كاري مي‌تواند باعث ايجاد عوارض سلامتي بر بدن انسان شود، ولي با انجام اقداماتي از طرف كارفرما وكاركنان، مي‌توان آثار سوء سلامتي ناشي از نوبت‌كاري را به حداقل رساند.
اجراي صحيح برنامه نوبت‌كاري از طرف كارفرما به صورت چرخش رو به جلو [صبح – عصر – شب – استراحت (حداقل ۲۴ ساعت)]، رعايت حداكثر مجاز ساعات كار در هر شيفت كاري، فراهم كردن نور كافي حداقل ۱۰۰۰ لوكس در محيط كار در شيفت شب، فراهم کردن تسهيلات لازم براي كاركنان شيفت شب از نظر نوع تغذيه و فرصت حداقل يك دوره استراحت كوتاه مدت در شيفت شب، از مهمترين اقدامات اصلاحي مورد نياز از طرف كارفرما است. همچنين كاركنان نيز با رعايت الگوهاي صحيح تغذيه‌اي قبل، طي شيفت و بعد از شيفت شب، رعايت برنامه صحيح خواب و بيداري در روز قبل و روز بعد از شيفت شب و انجام فعاليت ورزشي مناسب، مي‌توانند به كاهش آثار مضر سلامتي ناشي از شب‌كاري كمك كنند.
در خصوص الگوهاي تغذيه‌اي مناسب در شيفت شب، توصيه ميشود شب‌كاران در شيفت شب از غذاهاي پرنمك، غذاهاي چرب و غذاهاي ادويه‌دار، مرغ، همبرگر، گوشت چرب، پيتزا و لبنيات چرب استفاده نكنند (به دليل ديرهضم بودن و افزايش ترشح اسيد معده و تشديد مشكلات گوارشي) و به جاي آن از مايعات فراوان و غذاهاي كم حجم‌تر در تعداد وعده‌هاي بيشتر به خصوص از سيب زميني، حبوبات، ميوه‌ها و سبزيجات، گوشت بدون چربي و مرغ آب پز بدون پوست استفاده كنند.
همچنين توصيه ميشود افراد شب‌كار از مقادير اندك قهوه و چاي فقط در نيمه اول شيفت شب استفاده كنند، زيرا چاي و قهوه به دليل دارا بودن كافئين، باعث تشديد مشكلات گوارشي و تاثير منفي بر خواب بعد از پايان شيفت ( به صورت مشكل در به خواب رفتن و بيدار شدن مكرر) مي‌شوند و اثرات آنها تا ۷ ساعت در بدن باقي مي‌ماند.
ورزش منظم باعث افزايش تناسب جسماني و كاهش خستگي طي شيفت شده و بهترين زمان پرداختن به فعاليت‌هاي ورزشي در افراد شب‌كار، اوايل غروب است. رعايت الگوهاي صحيح خواب و بيداري نيز از نكات مهم پيشگيرانه در شاغلين نوبت‌كار و شب‌كار است. خواب كافي در روز قبل از شب‌كاري به صورت دو قسمتي (از ۸ صبح تا ظهر و از ۶ عصر تا ۹ شب) و نيز يك چرت ۳۰-۲۰ دقيقه‌اي طي دوره استراحت در شيفت شب، كليد هوشياري و يك عامل بسيار موثر در حفظ هوشياري در طول شيفت شب وكاهش احتمال بروز حوادث ناشي از كار است.
استاندارد و حد مجاز صداي موجود در محل كار چه ميزان است و اثرات سوء سر و صداي بلند چيست؟ اين پارامتر چگونه اندازهگيري ميشود و ميزان آن در چاپخانه‌ها چقدر است؟ براي كاهش آن و جلوگيري از اثرات مخرب آن چه كارهايي بايد صورت بگيرد؟
حد مجاز و استاندارد صدا در محيط‌هاي صنعتي با هدف پيشگيري از ايجاد كاهش شنوايي ناشي از صوت معادل ۸۵ دسي بل در مدت ۸ ساعت كاري و معادل آن تعيين ميشود. در صورتي كه ميزان مواجهه كاركنان با صدا بيش از ۸۵ دسي بل در ۸ ساعت يا معادل آن باشد، خطر ابتلا كاركنان به كاهش شنوايي ناشي از صوت افزايش مي‌يابد.
در واقع كاهش شنوايي ناشي از صوت و درجات شديدتر و پيشرفته‌تر آن يعني كري شغلي، مهمترين و شناخته شده‌ترين عارضه ناشي از مواجهه غيرمجاز با صدا است. هر چه كاركنان در معرض با مقادير بالاتري از صدا قرار بگيرند، در مدت زمان كوتاه‌تري به كاهش شنوايي ناشي از صوت مبتلا خواهند شد و در صورت عدم اجراي روش‌هاي پيشگيرانه، به كاهش شنوايي شديدتر و ناتوان‌كننده‌تر مي‌انجامد. علاوه بر اثرات شنوايي، مواجهه با صداي غيرمجاز مي‌تواند باعث ايجاد تعدادي اثرات غيرشنوايي مانند افزايش فشارخون، اختلال در ميزان چربي خون، اختلال خواب و كاهش بهره‌وري و عملكرد كاركنان شود.
براي اندازهگيري ميزان مواجهه كاركنان با صدا در محيط كار از روش‌هاي اندازهگيري خاصي استفاده ميشود. مهمترين و رايج‌ترين روش اندازهگيري صدا در محيط كار، استفاده از ابزار اندازهگيري ايستگاهي صدا با نام صداسنج است. با استفاده از اين روش ميزان صدا در مكان‌هاي مختلف چاپخانه بر حسب دسي‌بل اندازهگيري شده و با مقادير استاندارد مواجهه با صدا مقايسه ميشود و در نهايت مكان‌هايي از چاپخانه كه داراي صداي غيرمجاز هستند مشخص مي‌شوند.
روش ديگر، استفاده از دستگاه دوزيمتر صداست كه در نزديك گوش به بدن فرد متصل ميشود. در دوزيمتري صدا ميزان مواجهه فرد به طور دقيق‌تري در طول ساعات كاري وي ارزيابي شده و مجاز يا غيرمجاز بودن مواجهه فرد با صدا مشخص ميشود.
ميزان مواجهه با صدا در چاپخانه‌هاي مختلف مي‌تواند متفاوت باشد. ريشه اين تفاوت در تعداد و نوع دستگاه‌هاي مورد استفاده، وسعت چاپخانه، سن و مدت كاركرد دستگاه‌ها و تكنولوژي مورد استفاده و… است.
همچنين در مكان‌هاي مختلف يك چاپخانه نيز ميزان صدا مي‌تواند بسته به نوع فعاليت، از حد مجاز تا غير مجاز، متفاوت باشد. به همين دليل براي تعيين وضعيت ميزان صدا در هر چاپخانه، ضروري است شدت صدا با روش‌هاي استاندارد و توسط مراكز مجاز پايش عوامل زيان‌آور (مراكز مهندسي بهداشت حرفه‌اي) اندازهگيري شود.
مهمترين راهكارهاي پيشگيرانه از ايجاد عوارض ناشي از صداي غيرمجاز، انجام اقدامات كنترلي مهندسي در چاپخانه (مانند استفاده از دستگاه‌هاي كم سر و صداتر، تعميرات دوره‌اي منظم دستگاه‌ها، استفاده از تكنيك‌هاي جداسازي و محصورسازي با استفاده از ديواره‌ها يا پرده‌هاي آگوستيك، استفاده از صفحات جاذب صدا) و در نهايت استفاده از وسايل حفاظت شنوايي مناسب و آموزش كاركنان جهت استفاده صحيح از اين وسايل در محيط كار است.
همچنين پايش دوره‌اي وضعيت شنوايي كاركنان با انجام اديومتري (شنوايي‌سنجي) سالانه جهت تشخيص زودهنگام كاهش شنوايي ناشي از صوت و انجام اقدامات پيشگيرانه جهت جلوگيري از پيشرفت كاهش شنوايي، از ضروريات و الزامات سلامت كار در كاركنان چاپخانه‌هاست.
مهمترين آلودگي‌‌ها و آسيب‌‌هاي احتمالي ديگر از نظر بهداشت محيط كار را به اختصار با تاكيد بر شرايط چاپخانه‌ها و صحافي‌ها نام ببريد و استاندارد‌ها و دستورالعملهاي مربوطه را در ارتباط با آنها بيان فرماييد.
گروه ديگري از عوامل زيان‌آور رايج در چاپخانه‌ها، عوامل ارگونوميك هستند. حمل مكرر دستي و جابه‌جايي مواد اوليه و محصولات ساخته شده (مانند بسته‌هاي سنگين كاغذ و ظروف مواد اوليه جوهر چاپ و رنگ‌ها)، آماده‌سازي جوهر چاپ و ساير مواد شيميايي مورد استفاده، تعميرات و نگهداري و تميزكاري دستگاه‌هاي چاپ در حين كار و پايان كار، چاپ و ظهور فيلم و زينك، برشكاري كاغذها و بسته‌بندي و انبار كردن آنها، تعويض غلتك‌ها و شستشوي لاستيك‌ها و نوردها، تغذيه مكرر دستگاه‌ها با كاغذ و جوهر چاپ و كار در مجاورت دستگاه‌هاي مختلف چاپ به عنوان اپراتور دستگاه، از مهمترين فعاليت‌هاي دربردارنده عوامل خطرزاي ارگونوميك دركاركنان شاغل در چاپخانه‌ها هستند.
عوامل ارگونوميك (مانند بلند كردن و حمل اجسام سنگين، وضعيت‌هاي نامناسب بدني و حركات تكراري در اندام‌هاي فوقاني، استفاده مكرر از دست‌ها و حركات بالاتر از سطح شانه) از رايج‌ترين عوامل زيان‌آور ارگونوميك در اين گروه از كاركنان است. مواجهه مكرر و طولاني مدت با هر كدام از اين عوامل ارگونوميك مي‌تواند از طريق ايجاد كشش و فشار بيش از حد به تاندون‌ها و مفاصل و اعصاب محيطي، منجر به ايجاد بيماري‌هاي عضلاني و اسكلتي به صورت كمردرد، بيماري‌هاي تاندوني شانه و اختلالات فشاري بر اعصاب محيطي شود كه اغلب به صورت درد، احساس بي‌حسي و گزگز، سوزش يا مورمور شدن در اندام‌هاي فوقاني تظاهر مي‌كند.
به دليل اهميت سلامت كاركنان چاپخانه‌ها و مواجهه اين گروه از كاركنان با عوامل زيان‌آور متعدد در كشورهاي مختلف، دستورالعملهاي ايمني و سلامت كار به صورت اختصاصي براي چاپخانه‌ها تدوين و منتشر شده است.
شناخته‌شده‌ترين راهنماهاي موجود در زمينه ايمني و سلامت كار در صنعت چاپ مربوط به OSHA (آمريكا) و HSE (بريتانيا) است. اغلب، اين دستورالعمل‌ها محتوي نكات مفيدي در رابطه با انواع خطرها و عوامل زيان‌آور در تكنيك‌ها و روش‌هاي مختلف چاپ و معرفي راهكارهاي عملي كاهش ميزان خطرات ايمني و سلامت در چاپخانه و نيز آشنايي با روش‌هاي ايمن كار در كاركنان چاپخانه‌هاست.
– ماشين‌هاي چاپ كه با دست تغذيه مي‌شوند، بايد به يك حفاظ اهرمي مجهز باشند، به گونه‌اي كه اگر دست متصدي در ميان صفحات بسته شونده قرار گيرد، كلاچ به طور خودكار از قيد رها شده و حركت دستگاه به سرعت متوقف گردد. مكانيسم حفاظ اهرمي بايد به طور مناسب تنظيم شده و مراقبت شود.
– دستگاه‌ها[ صحافي] مي‌توانند به شدت خطرناك باشند. هر دو نوع تغذيه دستي و خودكار عامل حوادث خطرناك و كشنده‌اي هستند. دستگاه‌هاي تغذيه دستي مانند دستگاه‌هاي تغذيه دستي چاپ مي‌توانند با يك محافظ اهرمي مناسب همراه باشند تا در صورت وجود گير و مانع (به عنوان مثال دست يا بازو) به لبه ميله اهرمي متحرك در گوشه يا بالاي صفحه ضربه بزند و حركت صفحه در حال حركت به سرعت متوقف شود تا يك فاصله و وقفه مناسب براي جلوگيري از وقوع جراحت ايجاد كند. اهرم محافظ حتي اگر پاي متصدي روي پدال عامل دستگاه و ماشين در حال كار باشد، بايد عمل كند.
