اغلب کتابفروشي‌هاي ما قديمي و در فضايي بسيار محدود ايجاد شده‌اند، در حالي که در خيلي از کتابفروشيها فضايي بسيار مناسب ايجاد شده که خريدار مي‌تواند بنشيند و کتاب‌هاي مورد نظر را بررسي کند، علاوه بر آن، براي کتابفروشي‌هاي کودک نيز فضاي متنوعي وجود دارد، اين در حالي است که شغل کتابفروشي در کشور ما همچنان در نخستين گام‌هاي حرفه‌اي خود ايستاده است. تعداد محدود کتابفروشيها در ايران يکي از آسيب‌هاي جدي صنعت نشر در کشور است، اگرچه بسياري از کتابفروشيها استانداردهاي لازم را ندارند. به غير از آن بايد، عدم تنوع در ويترين آرايي و ويترين‌هاي قديمي و کهنه کتابفروشيها را يکي ديگر از مشکلات کتابفروشيها عنوان کرد، مشکلاتي که قرار است در قالب اعطاي وام و تسهيلات اعتباري به کتابفروشان، مشکلات اين حوزه را تا حد زيادي کاهش داد. در اين گزارش نگاهي کوتاه داريم به چگونگي ارايه اين تسهيلات و تاثيري که اين اقدامات حمايتي مي‌تواند بر صنعت نشر داشته باشد.
امکانات محدود
امروز حدود ۱۲ هزار ناشر کتاب منتشر مي کنند که آثارشان در حدود سه هزار کتابفروشي به نمايش گذاشته مي شوند. کتابفروشي هايي کم رمق و کم جان که اگر کتاب دانشگاهي و آموزشي نفروشند، چرخ مغازه شان نمي چرخد. کمبود تعداد کتابفروشيها و ويترين کتاب، يکي از مشکلات اساسي در صنعت نشر کشور به شمار مي آيد، علاوه بر اين موضوع، امکانات همين تعداد اندک نيز بسيار محدود است و درحالي که بسياري از کتابفروشي ها در دنيا به صورت ۲۴ ساعته فعاليت مي کنند ما هنوز با مشکلاتي از قبيل نبود ويترين کتاب دست و پنجه نرم مي کنيم. نگاهي به تجارب بين المللي در حوزه کتابفروشي نشان مي دهد که تعداد کتابفروشان خيلي بيشتر از تعداد ناشران است، در حالي که اين موضوع در کشور ما برعکس است و طبق آمار ارايه شده بيش از ۱۰ هزار مجوز نشر در کشور براي ناشران ارائه شده است، اما تعداد کتابفروشي ها بسيار کمتر از آن است، در حالي که تعداد کتابفروشي ها به معناي واقعي بايد سه برابر تعداد ناشران باشند.
البته مشکلات ريز و درشتي در اين موضوع نقش دارند که به حادتر شدن اين موضوع منجر شده اند، به عنوان مثال يکي از اين مشکلات نبود انسجام مناسب در ميان توزيع کنندگان کتاب است، در طول ساليان مختلف ناکارآمدي سيستم توزيع کتاب، دسترسي به کتاب هاي جديد را با مشکلاتي روبرو کرده است و کتابفروشان در مقابل نياز مشتريان منفعل هستند. بسياري از فعالان اين شبکه به صورت انحصاري کار مي‌کنند و اجازه نمي دهند افرادي که خارج از اين گروه هستند به اين شبکه بيايند. در اين ميان به نظر مي رسد که حمايت از کتابفروشيها و افزايش تعداد آنها مي تواند تا حد زيادي مشکلات موجود در اين حوزه را کاهش دهد. افزايش ويترين کتابفروشي ها همواره يکي از درخواست هاي اصلي اهالي نشر در طول ساليان مختلف بوده است، در طول سال هاي اخير حمايت از ناشران با خريد کتاب و حمايت از مخاطبان با اهداي بن کارت انجام شده است اما قشري که کمترين حمايت را داشته اند، کتابفروشان بودند که به مرور زمان از تعداد آنها کاسته شد، موضوعي که البته قرار است با حمايت هاي ارشاد و تخصيص اعتبارات ويژه بانکي تا حد زيادي به کمک کتابفروشي ها بيايد.
حمايتي ضروري و به وقت
طبق آمار منتشر شده از فروردين ۹۱ تا پايان اسفند ۹۳، در تهران ۴۱ کتابفروشي تعطيل شده و ۹۸ کتافروشي جديد افتتاح شده‌اند. فوت مالک، بي‌ميلي ورثه به ادامه کسب و کار متوفي يا تغيير شغل و بازنشستگي از علت‌هاي تعطيلي کتابفروشيها بوده است. به دنبال اتفاق ها و رخدادهايي که در سال هاي اخير براي کتابفروشان رخ داد، ارديبهشت ماه امسال همزمان با سي امين دوره نمايشگاه بين المللي کتاب تهران، تفاهم‌نامه اي ميان معاونت فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، موسسه نمايشگاه‌هاي فرهنگي ايران و بانک شهر براي اعطاي تسهيلات جهت تجهيز و احداث کتابفروشيها امضا شد.
از سال‌ها پيش در معاونت فرهنگي که متولي کتاب و نشر کشور محسوب مي‌شود؛ وام‌هايي براي توسعه کتابفروشيها اختصاص پيدا مي‌کرد که شرايط و ويژگي‌هاي خاص خود را داشت. البته به دليل وضعيت کمبود بودجه‌اي چندين سال بود که پرداخت اين وام‌ها تعطيل شده بود. اما به دنبال شرايط امروز صنعت نشر و با توجه به مشکلاتي که وجود دارد بهترين مسکن ممکن براي حل مشکلات اين صنعت توسعه کتابفروشيها و توجه ويژه به کتابفروشيها است. در مذاکره وزارت ارشاد و بانک شهر امکان اعطاي تسهيلات براي توسعه و احداث کتابفروشيها مهيا شد. مبالغ تسهيلات نيز بسته به شرايط ۱۰۰، ۲۰۰ و ۳۰۰ ميليون تومان خواهد بود. يعني در مرحله اول ۱۰۰، ۱۵۰ کتابفروشي مي‌توانند از اين تسيهلات استفاده کنند. البته اولويت اول در تخصيص تسهيلات را مناطق محروم و کم‌برخوردار از کتابفروشيها دارند، زيرا بسياري از شهرستان‌ها و استان‌ها از نظر ويترين کتاب و کتابفروشي مشکل دارند و در برخي مواقع نيز در همان کتابفروشي‌هاي محدود تمامي عناوين وجود ندارد.
ايده احياي مجدد تسهيلات حوزه‌هاي نشر ازجمله کتابفروشيها از سه سال پيش در معاونت فرهنگي آغاز شده است و با بنگاه‌ها و بانک‌هاي متفاوتي در اين زمينه صحبت شده بود که در ميان آنها، علاقه مندي بانک هر به فعاليت هاي فرهنگي، علت انتخاب آن به شمار مي آيد. در اين تفاهم‌نامه ۱۰ ميليارد سهم معاونت و ۱۰ ميليارد سهم بانک شهر است، يعني ۲۰ ميليارد تومان آورده براي صنعت نشر به ارمغان آورده شده است. براساس شيوه نامه مصوب اين تفاهم نامه، تسهيلات درسه بخش لحاظ مي‌شود اول تاسيس و راه‌اندازي کتابفروشي، دوم بازسازي و گسترش کتابفروشيها و مناطق توزيع و تقويت ويترين کتابفروشيها و سوم براي تسهيل توزيع و دسترسي به کتاب. حداکثر آغاز به کار دريافت‌کننده تسهيلات براي بازسازي سه ماه و براي تاسيس شش ماه است. پرداخت وام نيز به صورت سه مرحله‌اي خواهد بود؛ تامين مکان، آماده‌‌سازي تجهيز و راه‌اندازي.
هدف اصلي اين طرح شهرهاي کمتر برخوردار هستند و اين تسهيلات براي مراکز استان‌ها به غير از سيستان و بلوچستان، ايلام، کهکيلويه و بويراحمد، کردستان، خراسان شمالي، کرمان، هرمزگان و آذربايجان غربي ترجيحاً پرداخت نمي‌شود. البته تبصره‌اي وجود دارد در شرايط خاص مراکز اين استان ها نيز در صورت ضرورت يا ويژگي خاص بتواند از آن استفاده کند. همچنين بازپرداخت تسهيلات حداکثر ۴۸ ماهه است.
به سراغ محمد توکل، نايب رئيس اتحاديه ناشران و کتابفروشان تهران مي رويم، او درباره آثار و نتايج حمايت از کتابفروشان مي گويد: «يکي از تنگناهاي مهم صنعت نشر بحث شبکه توزيع و عرضه و امکان دسترسي مردم به کتاب است که سال ها است صنعت نشر از اين موضوع رنج مي برد. يکي از خواسته هاي مطرح توسعه ويترين بوده است، البته در کنار توسعه ويترين بحث نوسازي و حفظ و تقويت ويترين هاي موجود هم يکي از الويت ها بوده است. در طول سال هاي اخير شاهد تعطيلي کتابفروشي هاي زيادي در تهران و شهرستان بوده ايم. در اين ميان، کتابفروشي هاي جديدالتاسيس در شهرهاي بزرگ و در مناطق مرفه نشين صورت گرفته است که توان خريد در آن مناطق بيشتر است.»
وي ادامه مي دهد: «اقدام اخير معاونت فرهنگي ارشاد خوب و قابل تقدير است، چون در سال هاي قبل متاسفانه به کتابفروشي ها توجه لازم نمي شد و يارانه ها صرف بخش هاي ديگر مي شد. با اين طرح، اولويتي که در نظر گرفته شده است کتابفروشي شهرستان ها است که از ويترين و امکانات عرضه فرسوده اي برخوردار هستند که اين موضوع در دسترسي و اقبال مردم از کتابفروشي ها و دسترسي به کتاب تاثير منفي دارد. لازم است که ويترين ها، قفسه ها و دکوراسيون داخلي و بيروني آنها نوسازي شود و از تجهيزات الکترونيکي نيز بهره مند شوند، زيرا اين تجهيزات از لازمه هاي فعاليت در دنياي امروز به شمار مي آيد و فرهنگ جامعه و انتظارات مردم اين است که کتابفروشي ها از امکانات بهتري برخوردار باشند.»
توکل با بيان اينکه کتابفروشي ها بايد براي حضور مردم جاذبه ايجاد کنند، يادآور مي شود: «در کنار اين موضوع، بحث تجهيزات رايانه اي و دسترسي به اينترنت، ايجاد سايت و حضور در شبکه هاي مجازي از ضرورت هاي دنياي امروز است، در حالي که خيلي از کتابفروشي ها از آن محروم هستند، اين در حالي است که اگر ما مي خواهيم در دنياي امروز صنعت نشر گام هاي رو به جلو برداريم بايد از همه امکانات بهره بگيريم تا بتواند مردم به سمت خود جذب کند.»
وي تاکيد مي کند «البته در کنار اين طرح، موسسه خانه کتاب کمک هاي زيادي از طريق کتابفروشي ها به مردم ارائه مي کند تا مخاطبان از تخفيف هايي بهره مند شوند که اين طرح ها در کنار طرح حمايت مالي از کتابفروشان، دو سالي است که اجرا مي شود و با اقبال بسيار خوبي از سوي مردم روبرو شده و تاثير خوبي نيز در دوره هاي مختلف داشته که موجب شده است که مردم به سمت کتابفروشي ها بيايند.»
توکل با اشاره به ضرورت تخصيص اعتبار به کتابفروشي شهرستان ها، مي گويد: «وزارت ارشاد بايد مقاومت کند که اين بودجه در شهرستان هاي کمتر برخوردار هزينه شود و اگر مازادي داشت در تهران هزينه شود، زيرا در تهران شرايط کتابفروشي ها نسبت به شهرستان ها در موقعيت بهتر و مناسب تري قرار دارد، اما اين موضوع نياز به پافشاري وزارت ارشاد بر اين موضوع باشد تا اين سياست هاي حمايتي شکل درستي داشته باشد، چون اگر کتابفروشي شهرستان ها احيا نشود، ما با مشکلات بزرگي در حوزه نشر روبرو خواهيم بود.»
نايب رئيس اتحاديه ناشران و کتابفروشان تهران اما به شبکه توزيع کتاب هم اشاره مي کند و ادامه مي دهد: «احيا و تقويت امکانات موجود کتابفروشي ها يک اولويت است که در اين طرح ديده شده است، اما در اين ميان بايد شرايطي ايجاد شود که تاسيس کتابفروشي هاي بزرگ هم در اين طرح ديده شود. کتابفروشي هاي کوچک متعلق به دوره هاي قبل است که هنوز تعداد ناشران تا اين حد افزايش پيدا نکرده بود و توليدات حوزه نشر زياد نبود و امروز در حالي که سالانه حدود ۸۰ هزار عنوان کتاب توليد مي شود، کتابفروشي هاي کوچک به تنهايي نمي توانند کتاب عرضه کنند و بايد به کتابفروشي هاي بزرگ هم فکر کنيم و بستري ايجاد شود تا راه اندازي و حمايت شوند تا کتاب هاي جديد توليد شده را در گستره اي وسيع در اختيار مردم قرار دهند، زيرا تجربه نشان داده است که حمايت از کتابفروشان انگيزه ادامه حيات آنها است، انگيزه اي که نبايد امکان و موقعيت آن را از دست داد.»
ساره گودرزي
