حفاظت محیط‌زیست در چاپخانه، از کجا شروع کنیم؟
محیط‌زیست شاید آخرین اولویت برای چاپخانه‌داران کشور ما باشد. در حالی که شاید اولین اولویت جامعه بشری به شمار بیاید. کمتر مسأله‌ای در جهان می‌توان یافت که اجلاس سران کشورها، همچون اجلاس پاریس درباره آن تشکیل شده و تعهدات کوتاه مدت و بلندمدتی برای حفاظت از محیط‌زیست و مقابله با گرمایش زمین را در آن پذیرفته باشند. تحلیل محتوای مباحث مطرح شده در گروه‌های مختلف شبکه‌های اجتماعی و نشست‌های اتحادیه‌های صنفی نشان می‌دهد که دست‌اندرکاران صنعت چاپ و بسته‌بندی (مثل سایر فعالیت‌های اقتصادی در کشور)، آن‌قدر درگیر مسائل ریز و درشت مانند مالیات، بیمه، شهرداری، سهمیه کاغذ، قیمت‌شکنی، واردات و غیره و غیره هستند که اساساً مجالی برای پرداختن به محیط‌زیست نمی‌یابند. در بسیاری موارد، آن‌ها مشکلات ناشی از تحریم‌ها و گرانی و تورم و غیره را توجیهی مناسب برای بی‌اعتنایی به محیط‌زیست فرض می‌کنند. اما علیرغم همه این مسائل، رعایت الزامات محیط‌زیستی یکی از بایدهای صنعت چاپ و بسته‌بندی است و به زودی «ردپای کربن» به یکی از شاخص‌های اساسی این واحدها بدل خواهد شد.
متأسفانه سازمان محیط‌زیست فعالیت قابل توجهی در ارتباط با صنعت چاپ و بسته‌بندی ندارد و چه بسا چاپخانه‌ها نیز از این بابت خشنودند که دست کم از «شر» این یکی در امان مانده‌اند! اما دیر یا زود مصائب این بی‌اعتنایی به آثار محیط‌زیستی، دامنگیر همه ما خواهد شد.
در این میان تعداد معدودی از چاپخانه‌ها، نه به اجبار و ضرب و زور دولت و بازرس و جریمه، بلکه داوطلبانه به پیاده‌سازی استاداردهای محیط‌زیستی اقدام کرده‌اند. یکی از این واحدها چاپ اخترشمال است که به برکت آشنایی دیرسال مدیر آن با مقولات محیط‌زیستی و چنددهه فعالیت در زمینه نشر کتاب‌های سبز و محیط‌زیستی برای کودکان و نوجوانان (نشر نردبان)، اقداماتی در خور توجه در زمینه رعایت مسائل محیط‌زیستی در چاپخانه صورت داده است.
سیدرضا کروبی، مدیرعامل چاپخانه اخترشمال و خانم ژاله صدقی، مسئول HSE این چاپخانه، تجربه‌ها و دستاوردهای خود در زمینه حفظ محیط‌زیست را با ما در میان می‌گذارند.
سیدرضا کروبی
مدیرعامل چاپخانه اخترشمال
آقای کروبی؛ اقدامات محیط‌زیستی شما در چاپخانه از کی شروع شد؟
ما از بیست‌سال پیش شروع به مطالعه در زمینه مسائل محیط‌زیستی در ارتباط با کار چاپخانه کردیم. دلیل این گرایش، انتشار کتاب‌های سبز در انتشارات فنی ایران بود.
یعنی هیچ الزامی از نظر مقررات دولتی یا سازمان محیط‌زیست در میان نبود؟
نه، اساساً چنین الزاماتی شاید الان آن هم نباشد. شخصاً به دلیل مدیریت انتشارات فنی ایران (کتاب‌های نردبان) سال‌هاست که درگیر آموزش و ایجاد انگیزه برای حفاظت از محیط‌زیست بوده‌ام. طبیعی است که در زندگی و کار خود نیز به این مسائل توجه داشته باشم.
اقدامات محیط‌زیستی در چاپخانه ما داوطلبانه صورت گرفته است. از زمانی که چاپخانه ما به جاده کرج منتقل شد و به‌ویژه با ساخت سالن‌های جدید سعی کردیم همه ملاحظات محیط‌زیستی را در آن رعایت کنیم.
از چه قسمت‌هایی شروع کردید؟
به جز تفکیک زباله و اقدامات معمولی، ما از بخش انرژی شروع کردیم. اقدامی که موجب صرفه‌جویی هم می‌شد. در آلمان دیده بودم که از لامپ‌های LED استفاده می‌کنند. در حالی که ما مهتابی فلورسنت ۴۰ وات داشتیم که با خازن و استارتر و ترانس و متعلقات، روشنایی پرمصرف و پردردسری بود و وقتی مهتابی سوخته را می‌خواستیم تعویض کنیم باید نگران جیوه موجود در آن می‌بودیم. آن موقع لامپ LED شکل مهتابی در ایران نبود. ما با هزینه هنگفتی لامپ‌های LED هجده وات را از چین وارد کردیم. و رنگ کلوین آن را نور روز انتخاب کردیم که نور محیط طبیعی به نظر بیاید.
بعد در سالن جدید از پنجره‌های UPVC و ساندویچ پنل دو لایه استفاده کردیم که پرت حرارتی را بسیار کاهش می‌دهد. عایق کاری تمام کانال‌ها و اقدامات دیگر را نیز انجام دادیم.
و چگونه این اقدامات به قسمت‌های دیگر گسترش یافت؟
همزمان توجه ما به موادمصرفی و پسماندهای چاپخانه جذب شد. CFCها، بنزن، موادشیمیایی نامرغوب و مواد فرار آلی را که آثار نامطلوب محیط‌زیستی دارند، به حداقل رساندیم. این کار با انتخاب موادمصرفی و شیمیایی استاندارد و توجه به مشخصات فنی این مواد، به رویه معمول در چاپخانه بدل شد.
گفتید الزامی جدی از طرف دولت برای این ملاحظات در میان نبود، آیا مشتریان شما چنین چیزهایی را طلب نمی‌کردند؟
اغلب مشتریان اساساً به چنین چیزی توجه نداشتند. نهایت این بود که مثلاً شرکتی مثل مینو می‌گفتند از وزارت بهداشت مجوز بگیرید که محیط کار شما بهداشتی است. که البته ملاک‌های ساده‌ای داشت. اما برندهای معتبر خارجی از این نظر پیشروتر بودند.
می‌دانید که محصولات غذایی و دخانیات و هر محصولی که با سلامت مردم ارتباط پیدا می‌کند، باید استانداردهای معینی را پاس کند. بعضی شرکت‌ها مثل نستله شرایط سخت‌گیرانه‌ای دارند که ما برای تأمین آن‌ها خودمان پیشقدم می‌شدیم. در این روند ما استاندارد GMP را از DQS آلمان گرفتیم که از نظر بهداشتی بسیار معتبر است.
برای موادغذایی به جای ورنی UV باید از ورنی واتربیس استفاده شود. همه این مسائل در چاپ بسته‌بندی‌های غذایی این شرکت‌ها، به دقت رعایت می‌شود. چاپخانه ما به این منظور تجهیز شده است، در زمینه محیط‌زیست حتی بعضی شرکت‌ها، مصرف کاغذ و مقوا از منابع پایدار دارای گواهی FSC را الزامی می‌دانند و در مواردی رعایت مقررات سازمان تجارت منصفانه را الزام آور می‌دانند (که مثلاً بهره‌کشی از کودکان در فرایند تولید محصول اتفاق نیافتده باشد) و ما با هیچکدام از این موارد مشکلی نداشتیم و با انگیزه در این مسیر حرکت کرده و می‌کنیم.
یک سوال که شاید برای بسیاری از چاپخانه‌داران مهم باشد؛ آیا این اقدامات محیط‌زیستی بر هزینه‌های شما افزوده یا در مجموع، منافع اقتصادی برای چاپخانه دارد؟
در کوتاه مدت، قطعاً بر هزینه‌ها افزوده است. کافی‌است اشاره کنم فقط چاه سپتیک و تخلیه آن (دو نوبت در سال) بیش از ۱۵۰ میلیون تومان برای ما هزینه دارد. شاید می‌توانستیم مثل خیلی از شرکت‌ها پساب چاپخانه را در چاه معمولی بریزیم ولی این هزینه‌ای است که به خاطر رعایت مسائل محیط‌زیستی می‌پردازیم.
اما در میان‌مدت و درازمدت این اقدامات به اعتبار مجموعه، نظم و ترتیب در محل کار، احساس مسئولیت کارکنان می‌انجامد که در نتیجه روی مشتری‌های معتبر و نیز روحیه و عملکرد همکاران و راندمان تولید و کاهش ضایعات اثر مثبت دارد.
آیا چاپخانه‌های کوچک هم می‌توانند چنین برنامه‌هایی را اجرا کنند؟
بعضی اقدامات برای چاپخانه‌های کوچک شاید میسر نباشد. مثل سپتیک، همچنان که آن‌ها الزامی به دادن غذای گرم به کارکنان خود ندارند. اما به گمان من باید از مشاور متخصص محیط‌زیست برخوردار باشند و اقداماتی مثل کاهش مواد آلی فرار محیط یا قطع کامل بنزین برای شست و شوی زینک و لاستیک انجام دهند.
آیا اخترشمال استاندارد ایزو برای محیط‌زیست را هم دریافت کرده است؟
بله، ما از سال‌ها پیش که اقدامات محیط‌زیستی در زمینه انرژی و ساختمان و موادمصرفی را شروع کردیم، به فکر یک راه‌حل جامع در این زمینه بودیم، دیدیم استاندارد ISO14001 چیزی است که ما را به مقصد می‌رساند. با گرفتن این استاندارد و تمدید آن در سال‌های مکرر، اطمینان نسبی داریم که مسائل محیط‌زیستی رعایت می‌شود.
علاوه بر این خانم مهندس صدقی، مسئول سلامت، ایمنی و محیط‌زیست HSE در چاپخانه، بر اجرای تمام مقررات محیط‌زیستی در بخش‌های مختلف چاپخانه نظارت دارد و آموزش دوره‌ای کارکنان در چاپخانه معمول است. در واقع بدون حضور فرد مسئول و آگاه به مسائل و مقررات و دستورالعمل‌های جهانی و ملی، نمی‌توان از اعمال ضوابط محیط‌زیستی مطمئن شد. بی‌شک اگر دستاوردی در این زمینه‌ها داشته‌ایم، به خاطر تلاش‌های مسئول HSE بوده است.
ژاله صدقی، مسئول HSE در جهت کاهش انتشار کربن حرکت می‌کنیم
خانم مهندس لطفاً ابتدا معرفی کوتاهی از رشته تحصیلی خود ارائه دهید و برای ما بگوئید که به عنوان مسئول HSE در چاپخانه چه وظایفی به عهده دارید.
رشته تحصیلی من بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار است. کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه علوم پزشکی ایران گرفته‌ام. در این رشته مسائل بهداشت و ایمنی محیط کار و نیز محیط‌زیست آموزش داده می‌شود. در واحدهای صنعتی، بخشی به نام HSE (سلامت، ایمنی و محیط‌زیست) عهده‌دار این مسائل است.
موضوع پایان‌نامه‌ام را «حفاظت شنوایی در واحدهای چاپی» انتخاب کرده بودم که برای تکمیل آن ۱۶ چاپخانه مورد بررسی قرار گرفت و از این رهگذر آشنایی نسبی خوبی با صنعت چاپ پیدا کردم.
رشته ما به طور کلی در همه صنایع به کار می‌آید. مسئول HSE با داشتن اطلاعات جامع، سعی می‌کند مقررات و آئین نامه و دستورالعمل‌های مرتبط با فعالیت واحد صنعتی خود را بشناسد و مصداق‌ها را پیدا کند، سپس در بهبود اوضاع و کاهش ریسک‌های ایمنی و جنبه‌های محیط‌زیستی برنامه‌ریزی و اقدام کند و گزارش‌های لازم را به مراجع ذیصلاح ارائه دهد.
پس شما با اداره بهداشت و اداره محیط‌زیست منطقه خود در ارتباط هستند. آیا از جانب اداره محیط‌زیست بازرسی از چاپخانه‌ها صورت می‌گیرد؟
هر سال از طرف چاپخانه نامه‌ای به اداره‌های محیط‌زیست، بهداشت و کار و رفاه اجتماعی ارسال می‌شود و مرا به عنوان مسئول HSE این چاپخانه معرفی می‌کند. ضمن این نامه درخواست می‌شود چنانچه قوانین و مقررات خاص مربوط به چاپخانه می‌شود، آن را به ما ابلاغ کنند. ولی تاکنون کمتر واکنشی از سوی اداره محیط‌زیست دیده‌ایم.
سازمان محیط‌زیست در صنایعی مانند نفت و پتروشیمی که درصد آلایندگی بالایی دارند، نظارت جدی‌تری دارد که و سالانه مقادیر قابل توجهی جریمه محیط‌زیستی از آن‌ها گرفته می‌شود.
مأموران اداره بهداشت، بیشتر به ما سر می‌زنند و موارد معینی را از نظر آلودگی صوتی و شرایط بهداشتی اندازه‌گیری می‌کنند و گزارش‌هایی را به مدیریت چاپخانه و اداره بهداشت یا اداره کار و رفاه اجتماعی ارائه می‌دهند. اگر ایرادی ملاحظه شود، تذکر می‌دهند که اصلاح شود. اما طی ۵ سالی که من اینجا هستم، شاید یک بار از طرف سازمان محیط‌زیست مراجعه کرده‌اند.
بعضی نکات محیط‌زیستی جنبه عمومی دارند، مثل صرفه‌جویی در مصرف آب، تفکیک زباله و غیره، اما به طور مشخص در حرفه چاپ چه موارد خاصی باید مورد توجه قرار بگیرد؟
چاپخانه‌ها علاوه بر مسائل عمومی رعایت محیط‌زیست که اشاره کردید، ملاحظاتی در مورد موادمصرفی، پساب صنعتی، خروجی دودکش‌ها و حتی حمل و نقل و غیره دارند. همه این‌ها محدوده یا Range مجاز مشخصی دارند. که با حضور کارشناس ارزیابی در برگه مشخصات سلامت مواد MSDS ثبت می‌شوند. هر یک از مواد از نقطه‌نظرحمل و نقل، انبارداری، بهداشت و ایمنی و محیط‌زیست ملاحظات خاص خود را دارند.
در مواردی اداره محیط‌زیست این اطلاعات را براساس خوداظهاری چاپخانه‌ها دریافت می‌کند. از مواد مصرفی که بگذریم، هر فعالیتی که در محیط چاپخانه صورت می‌گیرد، ریسک‌های ایمنی و جنبه‌های محیط‌زیستی خاص خود را دارد. در مواردی که آلودگی صوتی مهم است و در موارد دیگر، آلاینده‌های حاصل از فرایند چاپ و عملیات تکمیلی برخی آزمایش‌ها توسط آزمایشگاه‌های آکردیته صورت می‌گیرد و سپس به اداره محیط‌زیست یا بهداشت ارائه می‌‌دهیم.
آیا فراتر از آنچه سازمان محیط‌زیست می‌خواهد، ارزیابی‌های بیشتری مورد نیاز نیست؟
چرا، اتفاقاً ما بیشتر مواردی را که الزامی هم نیستند، در چاپخانه رعایت می‌کنیم چون خودمان استاندارد ISO 14001 را داریم و هر سال ممیزی برای تمدید آن صورت می‌گیرد. تلاش داریم که فاکتورهای محیط‌زیستی در وضعیت قابل قبول حفظ شود. و به این منظور به طور منظم پایش آلاینده‌ها انجام می‌شود.
در زمینه‌های دیگر نیز گواهینامه ISO دارید؟
بله، مجموعاً چهار استاندارد ایزو در چاپخانه پیاده‌سازی شده‌اند: محیط‌زیست ISO 14001، ایمنی و بهداشت ISO50001، مدیریت کیفیت ISO9001 و مدیریت رسیدگی به شکایات مشتری ISO10002 علاوه بر این‌ها استاندارد GMP (شرایط تولید خوب) را هم داریم.
استانداردهای ISO را هر سال بازبینی می‌کنیم و گواهی آن را از شرکت DQS آلمان می‌گیریم.
اینجا در مواردی فراتر از آنچه در کاتالوگ ماشین‌آلات ذکر شده، برای کاهش انتشار آلاینده‌ها اقدام شده است. مثلا روی تمام هواکش‌های واحد چاپ ، «هود تهویه موضعی» متر قرار گرفته است.
در مورد سنجش ردپای کربن چاپخانه اخترشمال هم اقدامی صورت گرفته است؟
در واقع همان که عرض کردم، ارزیابی ریسک‌ها و جنبه‌های محیط‌زیستی هر فعالیت می‌تواند ما‌به‌ازای معینی از انتشار کربن داشته باشد. راستش ما هنوز عدد معینی که ردپای کربن چاپخانه را بیان کند و روند کاهش آن را در پی تمهیدات گوناگون نشان دهد، در اختیار نداریم ولی به طور کلی در جهت کاهش میزان انتشار کربن یا ردپای کربن این مجموعه تلاش می‌کنیم.
اجازه بدهید کمی مشخص‌تر در مورد این اقدامات صحبت کنیم. شما چه اقدامی برای کاهش مصرف آب و مصرف انرژی انجام می‌دهید؟
معمولاً مصرف گاز کم و بیش ثابت است. اما برای مصارف عمومی با استفاده از تجهیزات مناسب و آموزش کارکنان، مصرف را کاهش داده‌ایم و از ۱۰۳۵ متر مکعب به ۸۴۰ متر مکعب روزانه رسانده‌ایم که برای چاپخانه‌ای با بیش از یکصد نفر پرسنل، حد مطلوبی است.
میزان مصرف هر دوره و هر فصل با دوره یا فصل قبل مقایسه می‌شود. همین‌طور در مورد آب و برق چنین بررسی‌هایی صورت می‌گیرد.
در مورد تفکیک پساب چاپخانه چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
از آنجا که زیرساخت شبکه فاضلاب صنعتی در این منطقه ایجاد نشده، مستقلاً اقدام به ایجاد مخزن سپتیک در چاپخانه کرده‌ایم. فضای کافی برای تصفیه فاضلاب نداریم و متأسفانه شرکت آب و فاضلاب شهر قدس کمکی در این باره نمی‌کند.
سپتیک ۴۵ متر مکعبی در چاپخانه، هر ۶ ماه یک بار توسط شرکت‌های رسمی معرفی شده و دارای مجوز، تخلیه می‌شود. که هر بار حدود ۷۰ تا ۸۰ میلیون تومان برای ما هزینه دارد. آن‌ها براساس مقررات موظف به تجزیه مواد خطرناک و امحاء آن‌ها مطابق دستورالعمل‌های قانونی هستند. کمتر شرکتی چنین هزینه‌ای برای پساب متقبل می‌شود ولی اقای کروبی چون خیلی به محیط‌زیست اهمیت می‌دهند، این مورد و همه موارد دیگر را به دقت پیگیری می‌کنند.
مدیریت پساب که بسیار پر هزینه بود. برویم سراغ تفکیک پسماند و ضایعات چاپخانه که شاید درآمدی هم برای چاپخانه داشته باشد.
ما سه سطل به رنگ‌های سبز، زرد و قرمز و نارنجی (ظروف فلزی) در بخش‌های مختلف داریم. که هر کدام برای گذاشتن نوعی از پسماند تعیین شده‌اند. همکاران ما همگی آموزش دیده‌اند و عادت کرده‌اند که زباله‌ها را به تفکیک در این سطل‌ها بریزند.
سطل سبز برای کاغذ، سطل زرد برای ظروف پلاستیکی و سطل قرمز برای کهنه‌های روغنی برای پوشال کاغذ هم دستگاه پرس پوشال داریم که آن‌ها را به صورت فشرده بسته‌بندی می‌کند.
تقریباً همه پسماندهای تفکیک شده به فروش می‌رسند. از قوطی مرکب گرفته تا پوشال و موادپلاستیکی و غیره که به چرخه بازیافت برمی‌گردند.
آیا نظارتی در مورد رعایت جداسازی درست پسماندها صورت می‌گیرد؟
بله، خودم که هر روز بازدید می‌کنم. مدیران بخش ها و ماشین‌چی‌ها هم به رعایت تفکیک توسط پرسنل واحد خود، توجه دارند. علاوه بر این کارکنان خدماتی زیر نظر HSE فعالیت می‌کنند و برای اجرای صحیح تفکیک پسماندها، آموزش دیده‌اند.
واحدهایی که عملکرد خوبی از نظر تفکیک زباله‌ها داشته باشند، تشویق می‌شوند.
آموزش کارکنان در زمینه تفکیک پسماند و همراهی در این زمینه تا چه حد ضروری است؟
آموزش کارکنان، پای ثابت رعایت مسائل محیط‌زیستی و تفکیک پسماندهاست و با یک بار آموزش نیز تمام نمی‌شود. این آموزش‌ها باید حداقل سالی یک بار تمدید شود. ما اوایل در تفکیک زباله‌ها خیلی مشکل داشتیم. خوشبختانه الان همه کارکنان با درک اهمیت مسائل محیط‌زیستی، به این مهم توجه دارند و تقریباً به صورت عادت، پسماندها را تفکیک می‌کنند. لازم است تأکید شود که فرهنگ‌سازی در زمینه محیط‌زیست کاری مشکل و زمانبر است که به پیگیری و استمرار در آموزش نیاز دارد و بدون همراهی و همدلی کارکنان، برنامه‌های محیط‌زیستی محقق نمی‌شود.
آیا رعایت مسائل محیط‌زیستی از سوی کارکنان، تأثیری در راندمان تولید و شرایط محیط‌کار داشته است؟
البته که رعایت مسائل محیط‌زیستی، به بهبود شرایط تولید و فضای کار کمک می‌کند. ساده‌ترین چیزی که می‌توانم اشاره کنم، نظافت و جمع و جور بودن فضای چاپخانه و واحدهای پس از چاپ است که تأثیر خوبی بر روحیه کارکنان دارد. گفتنی است که برای گرفتن استاندارد GMP، همین نظافت و نظم چاپخانه بسیار اهمیت دارد.
در واقع در شروع کار برای پیاده‌سازی استانداردهای محیط‌زیستی، هزینه اولیه برای ایجاد زیرساخت‌ها (مثل عایق‌سازی ساختمان، دستگاه پرس پوشال و غیره) ضروری است ولی به تدریج در سال‌های بعد تأثیر‌آن را در بهبود شرایط چاپخانه از هر لحاظ می‌توان احساس کرد.
علاوه بر آموزش‌ها و توصیه‌های واحد HSE که پیوسته و هر روزه در صورت نیاز انجام می‌شود، در نوبت‌های مختلف، با دعوت از کارشناسان و متخصصان محیط‌زیست و نیز آتش‌نشانی و مسائل ایمنی دعوت می‌شود. تا آموزش‌های تخصصی خود را به کارکنان ارائه دهند.
سپاس از توضیحات شما
من هم از شما سپاسگزارم که در زمینه محیط‌زیست به چاپخانه‌ها اطلاع‌رسانی می‌کنید.
